Mae hanes llafar yn rhywbeth rydyn ni wedi gwneud llawer ohono yng Ngwasanaeth Archif Morgannwg Gorllewin Morgannwg. Tyfodd hyn o rywfaint o’r waith rhagorol a wnaed yn y 1970au gan gyfuniad o unigolion a grwpiau a adawodd sylfaen gref o recordiadau o gyfweliadau hel atgofion gan ddefnyddio recordwyr tâp rîl-i-rîl.
Mae tâp magnetig yn eithaf bregus, felly yn hytrach na gadael i ymchwilwyr wrando ar y tapiau gwreiddiol, fe benderfynon ni fynd ati i’w digideiddio. Ar gyfer hyn gwnaethom ddefnyddio darn o feddalwedd rhad ac am ddim o’r enw Audacity, a all drosi’r signal sy’n dod o jac clustffon ar recordydd tâp i ffeil ddigidol.
Y broblem nesaf oedd sut i sicrhau eu bod ar gael i’r cyhoedd. Yn gyntaf oll, gyda chymorth band ymroddedig o wirfoddolwyr, gwnaethom fynegeio’r holl recordiadau. Y nod oedd dewis y pynciau sy’n cael eu trafod yn fanwl, a nodi ble ar y recordiad y gellir dod o hyd iddynt er mwyn helpu ymchwilwyr i ddod o hyd i’r hyn maen nhw ei eisiau gyda’r lleiaf o ffwdan.
Y peth nesaf i’w wneud oedd gwneud rhyngwyneb defnyddiwr. Mae hyn yn gweithio ar borwr gwe ac er nad yw ar gael o bell, mae’n gweithio yn union fel gwefan. Mae tudalen esboniadol a rhestr o recordiadau ar gyfer pob un o’r prosiectau recordio, ac mae’r holl gynnwys yn ddwyieithog, Cymraeg a Saesneg. Daeth mynegai’r gwirfoddolwyr yn un o’r tudalennau: mae pob cofnod mynegai yn ddolen ryngweithiol. Cliciwch arno, ac mae’r recordiad yn dechrau chwarae. Gwnaed popeth yn fewnol gan ddefnyddio meddalwedd safonol a’r canlyniad yw bod ymchwilwyr yn gallu cael mynediad gydag ychydig o gliciau, tra bod y tapiau gwreiddiol yn cael eu dal yn ddiogel rhag niwed.
Mae sicrhau bod yr archifau sgrin a sain ar gael yn yr ystafell chwilio wedi ein helpu i hyrwyddo hanes llafar fel ffordd o gofnodi’r gorffennol. Rydym wedi rhoi sgyrsiau i grwpiau cymunedol gan eu hannog i gofnodi eu hanes eu hunain ac mae hyn wedi arwain at ychwanegu llawer mwy o recordiadau i’n casgliadau. Mae’r pynciau dan sylw wedi dod yn fwy amrywiol hefyd, ac erbyn hyn mae gennym recordiadau sy’n ymwneud â chwaraeon, hanes milwrol, llenyddiaeth, tafodiaith ac ethnigrwydd.
Mae’r amrywiaeth hon yn gyfle pwysig. Un o’r heriau sy’n ein hwynebu fel archifwyr yw sicrhau cynrychiolaeth yr holl gymunedau yn yr ardal yr ydym yn ei chwmpasu. Yn hanesyddol, nid oes cynrychiolaeth dda o lawer o grwpiau mewn cofnodion swyddogol, ysgrifenedig, ac yma y daw hanes llafar i’w hun. Trwy hwyluso prosiectau recordio rhwng cymheiriaid, rydym yn gallu helpu grwpiau cymunedol i adrodd eu straeon eu hunain yn y dyfodol, yn eu ffordd eu hunain ac yn ôl eu meini prawf eu hunain. Er enghraifft, bu grŵp o fyfyrwyr Tsieineaidd yn cyfweld ac yn ffilmio deg o drigolion oedrannus Abertawe a oedd wedi dod o Hong Kong yn wreiddiol. Fe wnaethant adrodd eu straeon yn eu hieithoedd eu hunain ac mae eu geiriau’n cael eu cyfieithu gan is-deitlau.
Nid yw recordiad hanes llafar yn disodli cyfrif swyddogol, ysgrifenedig, ond yn hytrach mae’n ei ategu. Gall fod o werth aruthrol i’r crëwr a’r gwrandäwr fel ei gilydd, a dim ond wrth i amser fynd heibio y mae ei bwysigrwydd fel adnodd hanesyddol yn cynyddu.
