Mae’n Wythnos Archwilio Eich Archif 2023; wythnos i annog pawb i ymweld, defnyddio, dathlu a chael eu hysbrydoli gan archifau yn y DU ac Iwerddon. Eleni, mae Archifau Gogledd Ddwyrain Cymru yn gyffrous i lansio Heb Asid (Acid Free); podlediad newydd sbon a chyfres o straeon digidol sy’n archwilio profiadau bywyd go iawn a themâu o’u casgliadau.
Mae’r podlediad cyntaf yn canolbwyntio ar Droseddwyr Fictoraidd yng Ngogledd Ddwyrain Cymru ac mae Katie Gilliland, Swyddog Ymgysylltu â’r Gymuned yn Archifau Gogledd Ddwyrain Cymru, yn ymuno â Richard Ireland, awdur a darlithydd sy’n arbenigo mewn hanes trosedd a chosb. Maent yn trafod bywydau troseddwyr Fictoraidd, gan edrych ar ffotograffau a ddefnyddiwyd gan yr heddlu, mathau gwahanol o gosb, a charchardai ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Gwrandewch ar y podlediad trwy’r linc yma:
I nodi cychwyn Wythnos Archwilio Eich Archif 2023, cafodd digwyddiad yng nghangen Penarlâg Archifau Gogledd Ddwyrain Cymru i lansio’r podlediad a’r straeon digidol. Gwahoddwyd gwesteion i ddangosiad o’r straeon digidol ac i wrando ar ddarlith gan Richard Ireland, gwestai’r podlediad, a soniodd ymhellach am ffotograffau o droseddwyr.
I gyd-fynd â’r podlediad newydd, crëwyd cyfres newydd o straeon digidol mewn cydweithrediad ag ymchwilwyr gwirfoddol o Brifysgol Glyndŵr. Mae’r ddwy stori gyntaf Heb Asid yn ymchwilio i’r bywydau a’r troseddau David Francis a George Walters, dau droseddwr sydd wedi’u cynnwys yn y llyfrau Gwep Lun (“Mug Shot”). Mae’r llyfrau gwep lun yn ddwy gyfrol ddiymhongar wedi’u rhwymo gan ledr sy’n cynnwys ffotograffau o droseddwyr a gafwyd yn euog ochr yn ochr â disgrifiadau corfforol a manylion eu troseddau. Cedwir y cyfrolau yng nghangen Rhuthun o Archifau Gogledd Ddwyrain Cymru, ac maent ar gael i’w gweld ar-lein yn http://www.newa.wales.
Mae’r straeon digidol ar gael i’w gweld ar YouTube, isod;
Hoffai staff Archifau Gogledd Ddwyrain Cymru ddiolch i bawb a fu’n ymwneud â chofnodi ac ymchwilio i’r cynnwys digidol newydd, gyda diolch arbennig i Richard Ireland fel y gwestai podlediad cyntaf a Neil Johnson, myfyriwr ymchwilydd o Brifysgol Glyndŵr.
Helo, fy enw i yw Anna ac rwy’n wirfoddolwr yn Archifau Sir Gaerfyrddin. Tra’n gweithio yn yr archif, deuthum ar draws llyfr lloffion o ddogfennau yn perthyn i dywysydd yn mynychu Jiwbilî Aur Mudiad y Geidiau yng Ngwersyll Wollaton, Nottingham, (c. 1960). Mae’r eitemau bendigedig hyn, sydd wedi’u catalogio fel DSO/115/6/4, yn disgrifio cyfeillgarwch agos rhwng geidiaid Prydeinig a ‘tywyswyr’ y Plast Wcrain.
Mae creawdwr y llyfr lloffion, Gillian Martin yn rhoi disgrifiad manwl o’i phrofiad yng ngwersyll y Jiwbilî yn ei chofnodion dyddiadur. Mae’r rhain yn cynnwys ei gweithgareddau dyddiol, y prydau y mae’n eu bwyta a’i meddyliau a’i theimladau yn ystod yr wythnos. Cyfoethogir ei disgrifiadau gyda mapiau wedi’u tynnu â llaw o’r gwersyll, y trefniadau cysgu, ynghyd ag anrhegion o stampiau a chardiau pen-blwydd gan y merched o’r Wcrain. Mae’r cyfan yn creu casgliad swynol ac yn rhoi hanes dadlennol y mudiad ‘geidio’ yn yr Wcrain.
Mae’r casgliad yn cynnwys llyfryn a roddwyd i Gillian yn coffau 50 mlynedd ers Sgowtio Wcrain sy’n cynnwys hanes y Plast, mudiad ieuenctid o’r Wcrain gyda gwerthoedd cyfochrog â sgowtio Prydeinig ac a sefydlwyd ym 1911. Er na sefydlwyd Geidiaid yn yr Wcrain yn swyddogol tan 1994 , mae’r cofnod yn awgrymu bod gwersyll y Jiwbilî yn croesawu aelodau Plast. Mae’r llyfryn hwn hefyd yn rhoi hanes byr y Plast, a waharddwyd o dan feddiannaeth Sofietaidd yn 1922 ac a waharddwyd gan lywodraeth Gwlad Pwyl yn 1930. Eto i gyd, goroesodd y grŵp y ddau waharddiad a ffynnu ymhlith ieuenctid ymfudwyr Wcrain yn y Gwersylloedd Personau Alltud yn dilyn diwedd yr Ail Ryfel Byd. Erbyn 1960, gallai bechgyn a merched ifanc Wcrain gymryd rhan yn rhydd yn Plast a dathlu ei ben-blwydd yn 50 ym 1961.
Delweddau, mapiau ac anrhegion o fewn Llyfr Lloffion Gillian
Mae’r map hwn a dynnwyd â llaw o Wersyll Adran Bingham, a elwir yn Adran y Castell, yn dangos sawl pebyll wedi’u labelu â’u preswylwyr, gan gynnwys pabell ar gyfer aelodau’r Plast o’r Wcrain ochr yn ochr â thywyswyr Canada a Phrydain. Roedd y merched, sy’n byw yn chwarteri mor agos, yn debygol o gymryd rhan mewn llawer o weithgareddau trwy gydol yr wythnos a datblygu cyfeillgarwch cryf.
Ffotograff o bedair merch o Wcrain wedi’u gwisgo yn eu gwisg genedlaethol, mae tair o’r merched yn cael eu hadnabod fel Alexandra, Oxana ac Irene. Ysgrifennodd Gilian fod y merched yn perfformio dawns ar gyfer y gwersyll. Tra bod y ddelwedd hon mewn du a gwyn, mae patrymau gwisg merched Wcreineg i’w gweld yn glir, yn ogystal â choronau blodau yn eu gwallt. Mae eglurder gwisg Wcreineg draddodiadol yn y ddelwedd hon yn arbennig yn dangos yr amrywiaeth o gofnodion diddorol y gallech ddod ar eu traws wrth archwilio eich archif leol, boed yn ymwneud â’ch hanes lleol neu dramor eich hun.
Tra bod y cerdyn pen-blwydd hwn yn dangos yn glir San Siôr yn concro’r ddraig, efallai y byddwch chi’n synnu i ddarganfod bod y cerdyn wedi’i roi i Gillian gan dywysydd o’r Wcrain. Mae’r testun ar ddogn y cerdyn, sydd wedi’i ysgrifennu yn Ffrangeg, Saesneg a Wcreineg yn nodi “Sant Siôr Nawddsant Sgowtio Wcrain”. Mae San Siôr yn gysylltiedig â buddugoliaeth Cristnogaeth dros baganiaeth ac mae’n cynrychioli gwerthoedd craidd geirwiredd, ymroddiad i ddyletswydd, dewrder, anrhydedd, a chymwynasgarwch, y mae pob sgowtiaid a thywysydd yn eu gweld.
Ffotograff o Alexandra, tywysydd ceidwaid Wcrain wrth ddeial haul o flaen Wollaton House yn Swydd Nottingham, Amgueddfa Hanes Natur a lleoliad gwersyll y Jiwbilî Aur.
Rhoddodd Alexandra ddwy dudalen o stampiau Wcreineg lliwgar i Gillian. Argraffwyd y stampiau hyn yn 1959, gan Plast fel codwr arian. Mae’r stampiau yn y llun yn rhan o gasgliad mwy o 45 o stampiau, sy’n cynrychioli 23 rhanbarth ethnograffig yn yr Wcrain. Mae pob stamp yn darlunio wy Pasg wedi’i addurno yn y dechneg pysanska draddodiadol o drochi wy cyw iâr gwag dro ar ôl tro mewn lliwiau llachar a chreu patrwm mewn cwyr gwenyn, sydd, pan fydd y cwyr yn cael ei doddi, yn datgelu dyluniadau cymhleth sy’n dal gwahanol ystyron.
Ar dudalennau olaf y cofnod mae delwedd, a dynnwyd yn gudd gan Gillian, o saith o dywyswyr yn torheulo yn y gwersyll yn eu dillad isaf. Mae’r cipolwg cyflym hwn yn dangos natur ddiofal, anfeirniadol y merched ifanc hyn.
Mae’r llyfr lloffion hwn sy’n manylu ar brofiad merch yn y Jiwbilî Aur yn datgelu’r cyfeillgarwch agos a ddatblygodd rhwng merched yr Wcrain a’r merched Prydeinig yn ystod y gwersyll. Mae’r ddogfen hefyd yn darparu darn gwerthfawr o hanes sgowtio Wcreineg ac wrth wneud hynny yn dyfnhau ein dealltwriaeth o frwydrau y grŵp ieuenctid Wcreineg, Plast ac yn dangos ysbryd rhyfeddol pobl yr Wcrain.
Os oes gennych ddiddordeb mewn darganfod mwy o ddogfennau diddorol, neu ymchwilio i hanes Sir Gaerfyrddin, ewch i’n casgliad yma: Ein Casgliad (llyw.cymru).
Helo Anna Sharrard ydw i ac rwy’n gweithio i Brifysgol Caerdydd, gyda’r tîm Casgliadau Arbennig ac Archifau. Rwyf wedi bod yn fy rôl fel Uwch Gynorthwyydd Archifau a Chofnodion ers chwe blynedd. Mae gofalu am gof corfforaethol y brifysgol drwy ei Archif Sefydliadol yn rhan o’m cyfrifoldeb, ac rwyf hefyd yn helpu i ymwreiddio arferion rheoli cofnodion da ar draws y sefydliad.
Gyda chymorth grant gan Gyngor Archifau a Chofnodion Cymru (ARCW) fynychais Gynhadledd Cymdeithas Archifau a Chofnodion (ARA) 2023 ar 30 Awst – 1 Medi a gynhaliwyd eleni ym Melffast.
Rhoddodd y gynhadledd gyfle i mi gysylltu â gweithwyr proffesiynol eraill o bob rhan o’r DU, Iwerddon ac Ewrop, a dysgu o arloesedd sy’n digwydd ar draws y sector archifau a chofnodion.
Neuadd y Ddinas BelffastCerflun ‘Big Fish’ yn harbwr Belffast
Dathliadau’r canmlwyddiant
Gydag Archifdy Cyhoeddus Gogledd Iwerddon (PRONI) yn troi’n 100 mlwydd oed, roedd Belffast yn lleoliad addas iawn ar gyfer cynhadledd ARA eleni. Cawsom groeso cynnes iawn gan PRONI, gyda noson cyrri yn ei phencadlys pwrpasol yn Chwarter Titanic Belffast. Cawsom deithiau o amgylch y staciau a’r ystafell gadwraeth, a chael pip ar drysorau o’r casgliad yn eu hystafell ddarllen (peidiwch â phoeni, fe olchon ni ein dwylo yn gyntaf!).
Ystafell ddarllen archifdy cyhoeddus Gogledd Iwerddon
Profiad cymuned o Raniad
Roedd archwiliad Anne Gilliland[i] o ffiniau fel safleoedd cymhlethdod yn effeithiol iawn wrth iddo ddatblygu fy nealltwriaeth o’r rôl y mae cadw cofnodion yn ei chwarae yng Ngogledd Iwerddon ac Iwerddon.
Esboniodd Anne ei bod wedi cymryd 35 mlynedd o fuddsoddiad allanol yn y broses heddwch i greu cymuned wydn ar ffin Derry-Donegal yng ngogledd-orllewin Iwerddon/Gogledd Iwerddon. Cynigiodd Anne y gallai meddwl am ‘gymuned’ o ran gwahaniaethau cenedlaethol, y diaspora sy’n dychwelyd, a chymunedau’r dyfodol fyddai’r dull mwyaf buddiol ar gyfer meithrin cymodi.
Tuag at sector mwy cynhwysol
Roedd yn galonogol bod cynhwysiant yn greiddiol i’r gynhadledd; Roedd yn amlwg ym mhob un o chwe ffrwd y rhaglen.
Rhannodd Sarah Trim-West[ii] ei phrofiad personol o ddefnyddio ci cymorth mewn man gwaith cadw cofnodion. Gall yr addasiad ymarferol hwn annog y rhai ag anableddau penodol i gael eu denu i’n sector ac aros ynddo, trafodaeth sy’n absennol i raddau helaeth ar hyn o bryd.
Adleisiodd pwysigrwydd siarad am a rhannu profiadau byw o anabledd yn y sesiwn ‘Is it okay?’ a oedd yn sgwrs anffurfiol, agored i’n helpu ni fel gweithwyr proffesiynol ac fel unigolion i fod yn gynghreiriaid gwell.
Gerddi Botaneg Belffast
Fel gweithiwr proffesiynol newydd nad oedd wedi mynychu cynhadledd o’r blaen, byddwn yn bendant yn argymell rhoi cynnig arni. Byddwch yn ddewr a dechreuwch sgwrs gydag unrhyw un, ac fe welwch fod pawb yn gyfeillgar ac yn groesawgar!
Anna Sharrard Uwch Gynorthwyydd Archifau a Chofnodion Prifysgol Caerdydd, Casgliadau Arbennig ac Archifau
[i] Anne Gilliland (UCLA, Los Angeles), ‘Recordkeeping, Borders and Community Resilience’.
[ii] Sarah Trim-West (Brunel University Archives and Special Collections, London), ‘Assistance Dogs in Archives: Aiding Our Journey Towards a More Inclusive Sector’.
Tachwedd 2 yw Diwrnod Cadwedigaeth Ddigidol y Byd, digwyddiad blynyddol sydd wedi’i arwain gan Glymblaid Cadwedigaeth Ddigidol i ddathlu’r gwaith cydweithredol sy’n cael ei wneud yn fyd-eang i sicrhau bod cynnwys digidol ar gael i’w defnyddio yn y presennol a’r dyfodol. Thema eleni yw Cadwedigaeth Ddigidol: Ymdrech ar y Cyd, sy’n cyd-fynd yn arbennig â’n gweithgareddau yng Nghymru. Fel gwlad fach a chlyfar rydym wedi hen arfer gwneud ymdrechion ar y cyd er lles pawb, a adlewyrchir yn arbennig yn ein Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol. Mae’r Ddeddf hon yn unigryw i Gymru ac mae’n ei gwneud yn ofynnol i gyrff cyhoeddus feddwl am effaith hirdymor eu penderfyniadau a gweithio ar y cyd. Rydym yn sicr wedi cwrdd â gofynion y Ddeddf yng nghyd-destun cadwedigaeth ddigidol, gan ddylanwadu ar benderfyniadau drwy greu polisi cenedlaethol sy’n eiriol dros fuddsoddi, datblygu sgiliau a thrwy lawer o fentrau cydweithredol.
Cydnabuwyd llwyddiant ein gwaith eirioli wrth i ni dderbyn Gwobr Rhwydwaith Treftadaeth Ddigidol yr Iseldiroedd yn 2022 ar gyfer Addysg a Chyfathrebu. Mae cydweithio a throsglwyddo gwybodaeth wedi bod yn allweddol i’n llwyddiant. Enghraifft dda o effaith ein hymdrech ar y cyd yw prosiect Kickstart Cymru. Ariannwyd y fenter hon gan Lywodraeth Cymru gyda’r nod o ddarparu’r caledwedd a’r meddalwedd angenrheidiol (y Bwndeli) a hyfforddiant i swyddfeydd cofnodion cyhoeddus yng Nghymru i ymgymryd â thasgau sylfaenol wrth gyrchu cofnodion digidol. Mae fideos cysylltiedig, cyflwyniadau PowerPoint a dogfennaeth bellach ar gael ar becyn cymorth staff Diogelu’r Didau Archifau Cymru: https://archives.wales/staff-toolkit/saving-the-bits-programme/.
Elfennau o’r Bwndeli, gan gynnwys storfa allanol, atalydd ysgrifennu, UPS a meddalwedd wedi’i llwytho ymlaen llaw
Mae’r Llyfrgell hefyd yn datblygu ei llifoedd gwaith ei hun trwy weithio gydag adneuwyr i sicrhau nad yw’r broses gyflwyno yn rhy feichus, ond yn bodloni gofyniad y Llyfrgell i alluogi amlyncu cynnwys dibynadwy a chadwadwy. Mae gwerth yr ymdrech ar y cyd hwn wedi’i ddangos yng nghyhoeddiad diweddar y casgliad the Phonology of Rhondda Valleys, sydd ar gael drwy gatalog Atom: https://archives.library.wales/index.php/the-phonology-of-rhondda-valleys-english. Mae’n cynnwys ymchwil am yr acen Saesneg yng Nghymoedd Rhondda, De Cymru. Mae’n gasgliad cymhleth sy’n cynnwys cyfweliadau ag aelodau o Glybiau’r Gweithwyr yng nghymunedau’r Cymoedd, recordiadau sain mp3 a ffeiliau PDF aml-dudalen o drawsgrifiadau. Roedd darparu mynediad i gasgliadau yn golygu ymwneud â nifer o faterion technegol a hawliau, na ellid eu datrys ond trwy ymdrech gyfunol yr adneuwr, yr archifydd derbyniad digidol, datblygwr Archivematica a llu o rai eraill, sy’n dangos bod cadwedigaeth ddigidol yn wir yn ymdrech ar y cyd!
Sally McInnes Pennaeth Cynnwys Unigryw a Chyfoes Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Mae heddiw’n nodi Diwrnod Etifeddiaeth Glyweledol y Byd, sef diwrnod i gydnabod arwyddocâd cadwraeth dogfennau clyweledol, gan gynnwys darllediadau radio a theledu, yn ogystal â recordiadau sain a fideo. Mae nifer fawr o eitemau o ddeunydd clyweledol yn cael ei greu bob dydd, gan gynnwys recordiadau rhaglenni ffilm a theledu, heb anghofio’r miliynau o fideos sy’n cael eu lanlwytho ar lwyfannau cyfryngau cymdeithasol megis YouTube, Instagram, a TikTok.
Mae’r cofnodion clyweledol hyn yn adlewyrchu ein byd, y pynciau y mae gennym ddiddordeb ynddynt, â’r diwylliannau a’r ieithoedd amrywiol yr ydym yn cyfathrebu ynddynt.
Mae cerddoriaeth, er enghraifft, yn caniatáu i bobl gysylltu â diwylliant yr amser y cafodd ei greu. Rydym yn aml yn gwrando ar ganeuon i atgoffa ein hunain o rai adegau, nid yn unig yn ein bywydau ein hunain, ond drwy hanes. Enghraifft dda fyddai gweithiau Dylan Thomas (ei ben-blwydd heddiw gyda llaw), a’r recordiadau ohono yn darllen ei gerddi. Byddai colli’r recordiadau hyn yn golled enfawr i dreftadaeth ddiwylliannol Cymru. Yn yr un modd, mae rhaglenni teledu fel “Bake-off” yn dal arwyddocâd diwylliannol, ochr yn ochr â llawer o rai eraill sy’n dod yn ddiwylliannol bwysig dros amser, gan gyfiawnhau eu cadwraeth.
Mae sicrhau cadwraeth y deunyddiau hyn yn hanfodol er mwyn i genedlaethau’r dyfodol ddeall ein byd.
Mae ceisio gwarchod yr holl gynnwys yn dasg enfawr, ac mae hyn yn tynnu sylw at y fath o heriau y mae archifwyr yn eu hwynebu. Rhaid iddynt wneud dewisiadau ynghylch beth i’w gadw, gan godi arian ar gyfer costau cynnal a chadw gweinydd, mynd i’r afael â diraddio ffeiliau digidol, yn ogystal â delio â materion darfod fformatau ffeil a chaledwedd. Mae cydbwyso hygyrchedd i’r gynulleidfa ehangaf tra hefyd yn diogelu’r cofnodion gwerthfawr hyn yn cyflwyno cyfres o gyfyng-gyngor. Mae mynd i’r afael â’r pryderon hyn yn rhan o genhadaeth gwasanaethau archifau i ddiogelu a rhannu ein treftadaeth glyweledol ar gyfer y dyfodol.
James Southerby Cyngor Archifau a Chofnodion Cymru
