Ym mis Rhagfyr 2021, bûm yn ddigon ffodus i allu treulio wythnos yn AGDdC, Penarlâg, yn dysgu sut i wneud atgyweiriadau memrwn gyda Mark Allen, y Cadwraethydd, gan weithio ar forgeisi a hawliadau ymadael yn Sir y Fflint yn dyddio o’r 1300au i’r 1600au.
Cam cyntaf y gwaith ymarferol oedd glanhau’r dogfennau â sbwng mwg, gan ddefnyddio symudiadau cylchol i godi cymaint o’r baw â phosibl. Mae strwythur y memrwn yn wahanol i un papur, felly gall gydio mewn unrhyw faw, yn enwedig os bu lleithder. Unwaith y byddai’r dogfennau’n rhydd o faw arwyneb, roedden nhw’n barod i gael eu lleithio’n ysgafn, gan ddefnyddio techneg ‘brechdan’ Persbecs, matin capilari a Gore-Tex. Yna cawsant eu sychu, eu gosod ar flotiwr gyda phersbecs ar y top, ynghyd â phwysau. Cafodd plygiadau ar y ddogfen, fel corneli siâp triongl, eu gwastatáu cyn gosod y Persbecs ar y top. Gall y ddogfen gymryd dyddiau i sychu ac mae angen ei gwirio’n rheolaidd.
Ar ôl ei lanhau a’i sychu, fe wnaethom symud ymlaen wedyn i atgyweirio unrhyw rwygau neu ddarnau coll. Gwneir atgyweiriadau memrwn gyda gelatin, ac atgyweirio’r un pethau â’i gilydd. Mae angen ystyried gwead, lliw, trwch, arwynebedd y croen ac unrhyw batrymau gwythiennau wrth gydweddu â’r darn cywir o femrwn i wneud atgyweiriad. I atgyweirio twll gydag ymylon cryf, gellir dargopïo clwt i orgyffwrdd ychydig ar yr ymyl a bydd yr ymylon yn cael eu paru i’w asio â’r ddogfen. Os yw’r ddogfen wedi’i difrodi’n fwy gyda memrwn tenau, sych a fflawiog o amgylch colled, neu’n wan iawn mewn rhai ardaloedd oherwydd y difrod, gellir paru clwt mawr i gynnal y rhan hon.
Rhoddir gelatin i angori’r atgyweiriad yn ei le a sicrhau y bydd yn aros yn ei le ar ôl iddo gael ei leinio’n gywir i’r rhan a atgyweiriwyd. Unwaith y bydd yn sych, caiff y gelatin ei roi eto mewn cynyddrannau bach ar hyd ymyl yr atgyweiriad, gan weithio ar ei hyd a sicrhau y bydd y cyfan yn gwbl sownd.
Ar ôl i’r holl atgyweiriadau gael eu cwblhau, mae angen gwneud y man storio cywir er mwyn iddo fod yn gyfforddus ac yn ddiogel. Mae’r dewis o dai yn dibynnu a oes gan y ddogfen sêl, a yw’n ddogfen aml-bilen, neu a yw’n arbennig o bwysig.
Erbyn diwrnod olaf fy wythnos yn dysgu sut i weithio gyda dogfennau memrwn o bob math, roeddwn i’n teimlo’n hyderus gyda phopeth roeddwn i wedi’i ddysgu drwy gydol yr wythnos. Mae memrwn yn un o’r deunyddiau hynny sydd ag enw gwael am wneud i nifer o gadwraethwyr a rhwymwyr llyfrau deimlo’n nerfus yn gweithio ag o, ond gyda fy ymchwil mewn i’w hanes, dwi’n meddwl ei fod yn ddiddorol iawn, felly roedd i’n edrych ymlaen at ddysgu sut i weithio gydag o. Mae’r profiad newydd yma wedi bod o fudd i mi fel egin gadwraethwr, a rhoddodd well ddealltwriaeth i mi o’r deunydd ei hun. Rydw i’n eithriadol o ddiolchgar am y cyfle rwyf wedi’i gael yn dysgu’r hyn wnes i yn ystod yr wythnos, ac mae fy mhrofiad yn treulio amser yn AGDdC gyda Mark a gweddill y tîm archif wedi bod yn gadarnhaol iawn.
Emily MacMillan, Hyfforddai Cadwraeth,
Archifau Gogledd Ddwyrain Cymru (AGDdC).
