Diwrnod Rhyngwladol Archifau Hapus! Heddiw rydym yn dathlu cyfoeth casgliadau archifol, a phwysigrwydd gwaith archifwyr a sefydliadau archifol ledled y byd.
Mae’n bleser gennyf eich cyflwyno i ail rifyn “Agor yr Archifau,” llyfryn dathlu a gynhyrchir gan Gyngor Archifau a Chofnodion Cymru (CACC) sy’n tynnu sylw at y gwaith gwych a wneir gan wasanaethau archifau yng Nghymru.
Ers cyhoeddi’r adroddiad diwethaf yn 2016, mae gweithio mewn partneriaeth wedi bod yn greiddiol i bopeth yr ydym yn ei wneud, meithrin cysylltiadau ar draws ffiniau sefydliadol er mwyn i’n partneriaid allu cydweithio i hyrwyddo gwell dealltwriaeth ac ymwybyddiaeth o dreftadaeth archifol unigryw Cymru.
Amlinella’r llyfryn hwn sut y mae CACC wedi cefnogi gwaith gwasanaethau archif ar draws Cymru wrth gaffael, diogelu, a sicrhau bod dogfennau gwerthfawr ar gael sy’n cynrychioli ein hanes ni, a hanes ein cenedl ar y cyd. Mewn cyfnod wedi’i ddominyddu gan heriau niferus, gan gynnwys cyfyngiadau COVID-19, a chyfnodau clo, rydym yn hynod falch o bopeth y mae ein cydweithwyr ar draws Cymru wedi’i gyflawni.
Gallwch lawr-lwytho a darllen y fersiynau Cymraeg a Saesneg o’r llyfryn isod.
Mae’n #NationalPaperclipDay heddiw. Dyma Mark Allen, cadwraethwr yn Archifau Gogledd Ddwyrain Cymru (NEWA), yn ystyried y difrod y gall yr eitemau bach diniwed hyn ei wneud i ddogfennau bregus, unigryw.
Clip papur enfawr yn dal Catalog Gwerthu Darluniadol o Neuadd Gloddaeth, Llandudno, 1935 o NEWA, Penarlâg (Cyf: D/M/6431)
Defnyddiwyd clipiau papur i ddal dogfennau papur gyda’i gilydd ers dros ganrif, a gallwch ddod o hyd iddynt yn y rhan fwyaf o gasgliadau yn yr archifau. Mae amrywiaeth o ffyrdd o ddal dalenni rhydd sengl wedi’i ddatblygu dros amser, o sêl cwyr i rubanau a rhwymau. Er hynny, mae llawer o broblemau cadwraeth yn cael eu hachosi gan y darnau bach troellog yma o wifren. Gall clipiau papur dur rhydu ac achosi staenio a mudiad asid sydd yn arwain at frau (embrittlement) yn y papur. Mae tynnu’r clipiau hyn yn hanfodol er mwyn atal difrod y gellir ei osgoi.
Mae rhai papurau yn rhy fregus i pwysau clipiau papur, ac ni ddylid eu defnyddio ar gofnodion o werth. Ni ddylid rhoi clipiau na chaewyr ar ffotograffau, posteri, neu waith celf gwreiddiol, oherwydd gallant niweidio’r haen ddelwedd yn barhaol. Gall tensiwn clipiau metel achosi rhwyg neu grychiau dros ardal fach o papur.
Dim ond ar y gwrthrychau metel eu hunain y bydd modd gweld afliwiad i ddechrau, ond wedyn bydd clip papur haearn yn troi’n frown oherwydd rhwd. Yn ddiweddarach bydd y gwrthrych archifol hefyd yn cael ei afliwio.
Bydd y difrod yn tebygol o waethygu gyda ymdriniaeth garw. Mae ocsidau metel a halwynau yn hydawdd, a gallant dreiddio’r papur. Unwaith y byddant yn bresennol, gallant sbarduno adwaith, ac yn yr achosion mwyaf difrifol gallant datgyfansoddi’r papur. Gall gronynnau haearn gyflymu’r proses dadelfennu papur.
Gall clipiau aflunio cofnodion papur, a’u cadw rhag gorwedd yn wastad. Gall papur gwan dorri pan fydd yn cael ei symud yn erbyn ymyl wifren y clip papur. Mae angen storio taflenni a dogfennau rhydd mewn grwpiau er mwyn cadw trefn ar bethau a chynnal strwythur o fewn casgliad. Arfer gorau yw defnyddio ffolderi ansawdd archifol sy’n fwy na’r ddogfen, ac sy’n rhoi amddiffyniad digonol i gadw a sicrhau hirhoedledd unrhyw wybodaeth bwysig i’r dyfodol.
Os hoffech unrhyw gyngor ar gadw eich cofnodion, cysylltwch â Mark Allen, cadwraethwr yn NEWA – archives@newa.wales
Fy enw i yw Gareth Hugh Davies ac ymunais â thîm yr Archifau ym mis Medi 2022. Fy mhrif rôl yw cynorthwyo gyda rheoli casgliadau. Un o’r gyfres gyntaf o gofnodion y bûm yn helpu i’w rhestru oedd yr hyn a ddaeth i feddiant ystad Dr Leslie Baker-Jones yn ddiweddar.
Brodor o Felindre ger Castell Newydd Emlyn. Addysgwyd ef yng Ngholeg Dewi Sant, Llanbedr Pont Steffan, Coleg Iesu Rhydychen ac Inner Temple. Etholwyd yn Gymrawd Cymdeithas yr Hynafiaethwyr yn 1977. O 1979 bu’n gweithio yn yr Adran Archifau yng Nghaerfyrddin, a bu’n ddarllenydd ac yn organydd yn Neoniaeth Emlyn am hanner can mlynedd.
CDX/899/3/3/92 Traeth Llansteffan o’r castell CDX/899/3/3/75 Eglwys Sant Barnabas, golygfa o Felindre
Mae’r casgliad yn drawiadol ei gwmpas ac yn ogystal â llawer o ffotograffau, cardiau post, sleidiau llusern gwydr, rhaglenni a chatalogau, mae’n cynnwys cryn dipyn o nodiadau ymchwil ar gyfer ei gyhoeddiadau. Mae’r sleidiau llusernau gwydr o bwys arbennig ac yn cynnwys golygfeydd o rai o fy hoff lefydd yng Nghymru, sef Eglwys Gadeiriol Tyddewi, y Porth Mawr, ac Ynys Gwales wedi’i gorchuddio â huganod.
CDX/899/3/3/12 Castell Caeriw CDX/899/2/3 LLYFR: Yn cynnwys sgoriau cerdd mewn llawysgrifen eiddo David Parry, Gilvach Isav, Llangeler 1856 Gorff. 9
Yn ddyn o gefndir diymhongar, daeth yn un o brif oleuadau academaidd ei gymuned. Mae ffeiliau’r llawysgrifau yn dangos deallusrwydd dadansoddol, chwilfrydig a thrylwyr yn y gwaith.
Ymhlith y cyhoeddiadau mae ‘Princelings, Priviledge and Power’ – The Tivyside Gentry in their Community (1999), The Glaspant Diary 1896 – A chronicle of Carmarthenshire Country Life, (2002) a The Wolfe and the Boar (2005), sef hanes y Teulu Lloyds, Plas y Bronwydd ger Aberbank, sef hanes y teulu o 1562 hyd farwolaeth Syr Martine Lloyd yn 1933, ( Quatrefoil Books, Dangibyn House, Felindre).
O ddiddordeb arbennig yn bersonol oedd y cysylltiadau rhwng parc lleol, Gelli Aur, ym mhlwyf Llanfihangel Aberbythych, a thestun ei lyfr yn 2018, ‘Jeremy Taylor (1613 – 1667) – A Presbendary of St. David’s Cathedral’. Roedd Taylor yn glerig Seisnig o’r enw ‘Shakespeare of the Divines’ am ei arddull ysgrifennu, a syrthiodd dan amheuaeth y Senedd Biwritanaidd. Ysgrifennodd rai o’i weithiau mwyaf cofiadwy tra’n alltud yn y Gelli Aur, hyd at ei adferiad personol yn 1660, gan ddod yn Is-ganghellor Prifysgol Dulyn maes o law.
CDX/899/3/3/72 Teras Gelli Aur
Er bod Baker -Jones yn cael ei ystyried yn ŵr preifat iawn roedd yn amlwg o’r llythyrau niferus o ddiolch am ei letygarwch a’i garedigrwydd a gynhwyswyd yn y casgliad, fod yma hefyd ddyn yn barod i rannu gyda’r rhai o’i gwmpas a’u goleuo fel yr awgrymir gan y dyfyniad ar ei wasanaeth angladdol ‘Lux Perpetua Luceat Eis’ ‘Bydded i Oleuni Tragywyddol.
Gareth H. Davies, Cynorthwyydd Archifau Archifdy Sir Gâr
Ar ôl datrys rhai materion technegol, lansiwyd ein platfform digidol ym mis Chwefror. Treuliais ychydig o wythnosau prysur iawn yn cynnal sesiynau hyfforddiant ar-lein ar gyfer ein cymuned o wirfoddolwyr lleol, cenedlaethol, a byd-eang. Bu’n rhaid i ni ddarparu ar gyfer gwirfoddolwyr sydd yn byw yn parthau amser rhyngwladol gwahanol gan fod gennym aelodau yn UDA, Canada, Awstralia, a De Corea erbyn hyn.
Trefnwyd y rhan fwyaf o sesiynau mewn grwpiau bach, ond cynigiais sesiynau un-i-un, a chynnal rhai sesiynau dros y ffôn hefyd. Yn ffodus, diolch i Lyfrgell Genedlaethol Cymru, mae’r llwyfan yn hawdd i’w ddefnyddio, a chafodd ein gwirfoddolwyr ddim trafferth wrth dechrau gwaith ar ein casgliad cyntaf, sef Archif Edward Thomas. Un o’r prif heriau fu darllen ei lawysgrifen, ond mae ein tîm wedi dyfalbarhau a bron â chwblhau’r casgliad cyfan o 474 llythyren/tudalen.
Mae’r archif bersonol gyfoethog hon o un o feirdd llai adnabyddus y Rhyfel Byd Cyntaf yn cynnwys gohebiaeth, llawysgrifau gwreiddiol, a cherddi teipysgrif. Dioddefodd Edward o iselder aciwt ar hyd ei oes, ac mae’r llythyrau at ei ffrindiau yn mynegi ei loes feddyliol yn fanwl iawn. Ymrestrodd yn y Fyddin Brydeinig ym mis Gorffennaf 1915, er ei fod yn ddyn priod aeddfed a allai fod wedi osgoi ymrestru. Lladdwyd Edward yn fuan wedi iddo gyrraedd Ffrainc ym Mrwydr Arras ar Ddydd Llun y Pasg, 9 Ebrill 1917.
Mae stori Thomas wedi bod yn boblogaidd gyda’r grŵp ac mae aelodau ymroddedig o’n Grŵp Facebook wedi bod yn brysur yn rhannu gwybodaeth a chysylltiadau yn ymwneud â’i fywyd a’i waith. Darganfu ein gwirfoddolwr Liz Davis gysylltiad daearyddol â’r bardd wrth i’w mab reoli tafarn yn Steep, Hampshire, lle’r oedd Edward yn byw. Mae wedi rhannu ei gwybodaeth am hyn gyda’i mab ac mae bellach mewn cysylltiad â hanesydd lleol yn trafod syniadau ar sut i ddathlu’r cysylltiad hwn drwy gerddi Edward a’r teithiau cerdded lleol yr oedd wrth ei fodd yn eu cymryd.
Mae Liz wedi bod yn ddigon caredig i ysgrifennu ei phrofiad hi o’r prosiect hyd yn hyn. Dyma sylwadau Liz yn y Saesneg gwreiddiol:
Being a volunteer with Crowd Cymru
One reason I joined Llandenny Women’s Institute was to get involved in the wider world after the isolation of lockdown and my own propensity to avoid social events and meeting new people. That sounds a bit mad as I had spent my working life meeting people every day and often in difficult circumstances – but somehow that was different.
When I saw the opportunity to get involved with Crowd Cymru – the project to transcribe and review the archives of people with a connection to Wales I thought it might be fun. The opportunity also gave a different perspective to the curation and fine arts course I was doing at Hereford College of Arts.
It is early days for Crowd Cymru, but I am already hooked! I would sum up the experience so far with three ‘P’s’ – patience, passion, and privilege. The first project is transcription of Edward Thomas’s archive. A poet and writer, friend of Robert Frost and died in France in WW1. It had taken a while for the team to be ready with suitable technology to make the archive available to us but that pales into insignificance at the need for my technical competence to catch up – that’s where the patience came in. But the task of transcribing also requires patience – the handwriting can be impenetrable and often requires a bit of detective work to decipher what is written. I am not known for my patience but suffice to say the words drew me in and I have relished the challenge.
Archif Sefydliadol Prifysgol Caerdydd, Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd
The second P – passion – relates to the context and relationships that archives give us. A window on a world. My passion is to tell the stories of the people whose history is both absent and silent. Whilst many take on the genealogical challenge of tracing their family into the distant past, I have a passion for understanding their lives and livelihoods always with a focus on women. Crowd Cymru and the Edward Thomas archive consists mainly of letters to his wife Helen. I almost immediately disappeared down the rabbit hole of researching her and her life – be warned this work makes afternoons disappear and dinners left unprepared!
And that is where the third P comes in – privilege. What a special thing to be able to see into the intimate lives of people, their thoughts and love, their indifferences, and their passions. The first few transcription I have done relates to the mundane – questions about shopping and give us a sense of the ‘poverty’ but it still feels like a privilege to see them. I am now trying to decipher Edwards’ letters from France – written in pencil (now terribly faded) on wafer thin paper. I have not got far but knowing that these may be some of the last words he wrote I am moved and feel a deep responsibility to do the best I can.
This early activity has left me asking about archiving in the digital age – we have apparently to rely on exchanges of WhatsApp messages floating in the cloud – will someone someday be able to read and reflect on our archive?
Liz Davis [#CrowdCymru Volunteer] March 2023
Diolch o galon i Liz am adroddiad mor ddiddorol ac sy’n procio’r meddwl.
Y casgliadau nesaf y bydd ein gwirfoddolwyr yn gweithio arnynt fydd dau gasgliad o Archifau a Chasgliadau Arbennig Prifysgol Caerdydd. Byddwn yn trawsgrifio dyddiaduron yr Anrhydeddus Priscilla Scott-Ellis a fu’n gwirfoddoli fel nyrs yn ystod Rhyfel Cartref Sbaen a’r Ail Rhyfel Byd. Mae ei dyddiaduron, o 1934 hyd at 1941, yn gofnodion o’i amser yn Llundain yn ystod y Blitz. Bydd casgliad o ffotograffau Archif Cof Sefydliadol Prifysgol Caerdydd, sy’n olrhain hanes y sefydliad ers 1883, yn cael ei thagio gan y gwirfoddolwyr. Bydd Archif Ffotograffig Clwb Rygbi ac Athletau Casnewydd o Archifau Gwent hefyd yn cael ei thagio.
Archif Sefydliadol Prifysgol Caerdydd, Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd
Yn ddiweddar cefais y pleser o gyflwyno’r prosiect i lawer o wahanol grwpiau a chymdeithasau gan gynnwys Cymunedau Digidol Cymru, U3A Wales, Cymdeithas Hanes Lleol Grangetown, Cymdeithas Hanes Teulu Morgannwg, Cyngor Dinas Casnewydd [adrannau Adfywio Cymunedol ac Adfywio Cymunedol, Cynhwysiant Digidol a Chelfyddydau Cymunedol] a Phrifysgol Aberystwyth [Dysgu o Bell ac Ar-lein, Astudiaethau Gwybodaeth, a Llyfrgell a Grwpiau Achau Dysgu Gydol Oes Cymru]. Cyflwynais ar y prosiect hefyd i Archifau Morgannwg ac Archifau Gwent fel rhan o’u cyfres o sgyrsiau cyhoeddus ar-lein. Mynychais i ddigwyddiad gwych yng Nghanolfan Glan yr Afon Casnewydd i ddathlu Diwrnod Rhyngwladol y Menywod.
Mae ein llwyfannau cyfryngau cymdeithasol yn tyfu, ac yn ddiweddar rydym wedi bod yn rhannu cynnwys ar Drydar ar gyfer #GirlsandWomeninSportsDay, #NationalLoveYourPetDay, #DiwrnodRhyngwladolyMerched, #WythnosWyddoniaethPrydain a #InternationalDayofSportforDevelopmentandPeace. Fe wnaethon ni drydar ar gyfer ymgyrch Archwiliwch Eich Archif #EYAFloraandFauna yn ystod mis Mawrth, ac ar hyn o bryd rydym yn rhannu cynnwys ar gyfer ymgyrch #Achive30 yr Archives and Records Association Scotland.
Casgliad Priscilla Scott-Ellis Collection, Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd
Mae’r gwirfoddolwyr sydd yn aelod o’n Grŵp Facebook wedi bod yn trafod pynciau amrywiol gan gynnwys Ysbrydegaeth Fictoraidd, Mynwent Père Lachaise, a’r llawenydd o lythyrau sydd wedi’u hysgrifennu â llaw.
Ni allwn fod wedi dychmygu wrth recriwtio ar gyfer y prosiect hwn pa mor ymroddedig a diddorol fyddai’r grŵp o wirfoddolwyr. Cefais fy nharo pa mor frwdfrydig ac ysbrydoledig oedden nhw, tra hefyd yn amyneddgar o’r oedi gyda’r ochr technegol. Mae’r gwaith maen nhw wedi’i llwyddo i gwblhau mewn cyfnod mor fyr, ac o fewn ei bywydau prysur, wedi creu argraff fawr arna’i. Mae rhai yn mynd ati a chreu amserlen er mwyn gyfrannu’n rheolaidd oherwydd eu bod yn credu ym mhwysigrwydd y prosiect hwn. Wrth gwblhau ffurflen gofrestru cyn cael mynediad i’r platform, mae cwestiwn ar y ffurflen: ‘dywedwch wrthym beth hoffech chi ei gael allan o’r prosiect hwn’. Mae’r rhan fwyaf yn ticio’r blwch “i wneud gwahaniaeth”, ac mae hyn yn amlwg o’u cyfraniadau helaeth a’u brwdfrydedd diflino.
Rwyf hefyd wedi cael fy llethu gyda haelioni pur y sector a’r gymuned archifau treftadaeth. Mae’r prosiect hwn wedi derbyn cymorth a chefnogaeth, gyda gwir ymdeimlad o gydweithio, wrth gefnogi ymdrechion unigol er lles y sector cyfan. Mor bleserus yw bod yn rhan o gymuned mor wych.
Cysylltwch â ni os hoffech ymuno â’n prosiect a chymuned fyd-eang newydd sbon.
Mae mis Mawrth yn Fis Hanes Menywod. I ddathlu, mae Gwasanaeth Archifau Gorllewin Morgannwg yn rhannu straeon ac arddangos dogfennau o’r casgliadau am fywydau rhai o ferched lleol yr ardal. Bydd y straeon yn canolbwyntio ar fenywod sydd heb gael eu hysgrifennu am na’u cydnabod eto. Mae’r stori hon am Jane Phillips, bydwraig, yn un enghraifft o’r eitemau maen nhw’n eu rhannu y mis hwn.
Jane Phillips o Abertawe, bydwraig, 1859 Llyfr y Clochydd, (Silffoedd yr Ystafell Ymchwil) Y Santes Fair, Abertawe
Wrth bori drwy rhai o’r cofnodion cynharach sydd i’w cael yn yr Archifau, des i ar draws enwau tair bydwraig; roedd Mrs Ann Williams yn fydwraig ar Wind Street, Abertawe ym 1758 (P123/23, Llyfr Trethi Cymorth y Tlodion), ac roedd Elizabeth Howell yn fydwraig yn Abertawe ym 1791 (Universal British Directory). Cefais hyd hefyd i gyfeiriad at Mrs Phillips, bydwraig 71 oed a gladdwyd yn Eglwys y Santes Fair, Abertawe.
Ar ôl ymchwilio ymhellach, dysgais mai Jane oedd enw Mrs Phillips, a bod yr arysgrif ar ei charreg fedd yn dweud:
Er cof am Mrs Jane Phillips o’r dref hon, bydwraig, gwraig i Thomas Phillips, saer maen, a fu farw ar 7 Mehefin, 1859, yn 71 oed. Dros gyfnod o 30 mlynedd, helpodd gyda genedigaethau 9,000 o blant.
Drwy ymchwilio ymhellach, des i o hyd i ysgrif goffa ar gyfer Jane ym mhapur newydd The Cambrian, dyddiedig 10 Mehefin 1859. Mae’n disgrifio Jane Phillips fel “gwraig a oedd yn uchel ei chlod ymysg yr holl ddosbarthiadau…roedd galw mawr am ei gwasanaethau gan wragedd mawr eu parch yn ogystal â’r rheini yn y cylch mwy diymhongar… roedd Mrs Phillips, a fu’n fydwraig am dros 30 mlynedd, wedi cynorthwyo yng ngenedigaethau naw mil o blant – digon i boblogi tref bron dwbl maint Castell-nedd… Yn sicr mae’r fath wraig yn haeddu i’w henw gael ei draddodi i’r oesoedd i ddod fel un a wnaeth gryn gymwynas â’i chyfnod a’i chenhedlaeth.”
The Cardiff and Merthyr Guardian Glamorgan Monmouth and Brecon Gazette, 18fed o Fehefin, 1859
Rwy’n falch fy mod wedi dod o hyd i enw Jane Phillips, ac yn gallu rhannu’i stori â chenhedlaeth newydd. Ys gwn i faint o breswylwyr Abertawe sy’n ddisgynyddion i blant a anwyd gyda help Mrs Phillips?
