Yn 2010, dynodwyd statws ‘Ddinas Noddfa’ i Abertawe, sy’n tystio i draddodiad Abertawe o ddarparu lloches i bobl sy’n ffoi rhag rhyfel, newyn ac erledigaeth. Mae’r delweddau o ddynion megis Charles Dobson o Flaenclydach ac Alun Menai Williams o Gilfach Goch wedi dod i bersonoli ymglymiad Cymru yn y Brigadau Rhyngwladol yn Rhyfel Cartref Sbaen. Ond, mae gan Wasanaeth Archifau Gorllewin Morgannwg gasgliad llawer llai adnabyddus o ffotograffau sy’n ymwneud ag agwedd arall o’r gwrthdaro hwnnw. Yr un mor deimladwy, ac o ansawdd eithriadol, mae’r casgliad yma o ddelweddau wedi bod yn yn weddol anhysbys ers iddynt gael eu tynnu yn ystod haf 1937.
Ar 17 Gorffennaf 1936, lansiodd cadfridogion y gwrthryfelwyr wrthryfel yn erbyn llywodraeth Sbaen. Roedd y gwrthryfel yn rhannol lwyddiannus yn unig. Erbyn mis Hydref 1936, roedd lluoedd y gwrthryfelwyr (y cenedlaetholwyr) yn rheoli de Sbaen, ond roedd gogledd a dwyrain y wlad yn dal i fod yn ffyddlon i lywodraeth Sbaen (y gweriniaethwyr).
Erbyn gwanwyn 1937, roedd yr ymladd wedi cyrraedd cam difrifol. Roedd cilfach fach y llywodraeth yn y gogledd, a oedd yn llai niferus a chanddi lai o arfau, bellach wedi’i hamgylchu o bob cyfeiriad. I waethygu pethau, roedd sgwadronau o awyrennau o’r Almaen (Lleng y Condor), a anfonwyd i Sbaen gan Adolf Hitler, yn ymosod ar amddiffynwyr y gweriniaethwyr o’r awyr.
Wrth i lu o ffoaduriaid gyrraedd dinas Bilbao, rhoddwyd pwysau ar Lywodraeth Prydain i agor ei ffiniau i ddinasyddion a oedd wedi’u dal yng nghilfach y gweriniaethwyr. I ddechrau, roedd Llywodraeth Prydain yn amharod i ffoaduriaid yn swyddogol. Fodd bynnag, yn dilyn protestiadau gan y cyhoedd ynghylch bomio tref Basgaidd Guernica ar 26 Ebrill 1937, ildiodd y llywodraeth. Byddai’n gadael i nifer cyfyngedig o blant ddod i’r DU ar yr amod na fyddai unrhyw arian cyhoeddus yn cael ei ddefnyddio i’w cynorthwyo.
Ar 21 Mai 1937, gadawodd 3,826 o blant Bilbao ar long SS Habana. Ddeuddydd yn ddiweddarach, glaniodd y llong yn Southampton lle’r oedd y Cydbwyllgor Cenedlaethol dros Gymorth i Sbaen (NJCSR) wedi paratoi pentref pabellog. Gan fod y plant yn ddiogel i ffwrdd o’r rhyfel, canolbwyntiodd yr NJCSR ar ddod o hyd i lety addas ar gyfer y ffoaduriaid. Un o’r bobl a atebodd y galw am gymorth oedd Richard Henry, Maer Abertawe.
Ymhlith y rhai a atebodd yr alwad am gymorth oedd Maer Abertawe, Richard Henry. Er bod cyrff cyhoeddus wedi’u gwahardd rhag darparu cefnogaeth uniongyrchol i ffoaduriaid o Sbaen, penderfynodd y Cyngor roi Tŷ Parc Sgeti ar gael iddynt. Roedd yr eiddo hwn ymhell o fod yn ddelfrydol: roedd y tŷ wedi bod yn wag ers cryn amser, ac wedi dadfeilio. Mewn amgylchiadau arferol, byddai wedi cymryd sawl mis i ddod â’r eiddo i safon dderbyniol. Fodd bynnag, ar 30 Mehefin 1937, derbyniwyd newyddion bod parti o 80 o blant eisoes ar y ffordd i Abertawe. Heb unrhyw amser i’w sbario, aeth byddin o wirfoddolwyr ati i baratoi’r tŷ ar gyfer dyfodiad y preswylwyr newydd, pob un rhwng pump a phymtheg oed.
Tra bod yr hostel newydd i’r ffoaduriaid yn Nhŷ Parc Sgeti ymhell o fod yn addas pan gyrhaeddodd y plant, o leiaf roedd ganddyn nhw dô dros eu pennau. Adroddodd un papur newydd am fachgen bach yn neidio i fyny ac i lawr mewn llawenydd ar ei wely newydd yn Nhŷ Parc Sgeti gan weiddi ar y gohebydd, “OK mister!”
Nododd yr un adroddiad fod y plant hefyd yn gyffrous iawn i fyw mor agos at lan y môr. Serch hynny, roedd yn amlwg bod y rhain yn grŵp o bobl ifanc a oedd wedi cael eu trawmateiddio’n ddifrifol gan eu profiadau diweddar. Ar y noson iddynt gyrraedd Abertawe, daeth swyddog cyswllt ar draws plentyn bach mewn dagrau. Roedd y ferch ifanc hon wedi bod yn dyst i farwolaeth ei mam yn ystod cyrch awyr. Roedd bachgen bach arall, y cyfeiwyd ato fel y “problem child”, wedi colli ei fam a’i dad.
Roedd ffoaduriaid y Basg yn Abertawe wedi cael eu hachub o’r gwrthdaro yn Sbaen, ond nawr roedd angen bwyd a dillad arnyn nhw. Unwaith eto roedd Maer Abertawe, Richard Henry, ar flaen y gad yn yr ymdrechion i ddarparu cymorth i’r ffoaduriaid. Ym mis Gorffennaf 1937, anfonodd 600 o lythyrau yn apelio am roddion i Gronfa Gymorth Ffoaduriaid Sbaeneg Abertawe a oedd newydd gael ei sefydlu. Dros y misoedd canlynol cododd y gronfa gannoedd o bunnoedd, a derbyniodd lu o anrhegion ac offer gan undebau llafur, cynulleidfaoedd crefyddol, busnesau lleol ac unigolion.
Yn fuan ar ôl iddynt gyrraedd, tynnwyd llun o bob plentyn gyda cherdyn o amgylch ei wddf yn nodi rhif adnabod. Mae’r erthygl isod gan Herald of Wales yn cadarnhau bod hyn yn rhan o’r broses gofrestru. Er bod y delweddau yma wedi goroesi, mae’n ymddangos bod rhestr o enwau sy’n cyfateb i’r lluniau wedi cael eu colli ers tro. Mae’n rhaid bod cofnodion eraill wedi’u creu yn sgil y prosiect a’r apêl gyhoeddus (cyfrifon, anfonebau, gohebiaeth ac ati), ond mae’n annhebygol bod y rhain yn dal i fodoli ar ôl gymaint o amser. Mae’r rhan fwyaf o gofnodion yr Cydbwyllgor Cenedlaethol dros Gymorth i Sbaen (NJCSR) sydd wedi goroesi i’w cael yn y Ganolfan Cofnodion Modern ym Mhrifysgol Warwick, mewn cyfres o bapurau personol rhai o unigolion allweddol y Pwyllgor.
____________________________________
Basque Children Need Clothes and Books
TO ERADICATE TRAGIC MEMORIES FROM MINDS OF CHILDREN
Appeal For Assistance
By FREDA STRAWBOURNE
Last Friday was registration day at Sketty Park House, the temporary home of the Basque refugee children, and when I arrived in the middle of the afternoon it was to find the Borough Estate Agent, Mr. D. Ivor Saunders, assisted by Miss Aleman, filling in long questionnaires about each child, ranging from names (the spelling of some of these was a problem that only Miss Aleman could clarify!) to finger-prints. In the hall a Corporation photographer was taking a picture of each child to correspond with the details supplied. In this connection a funny incident arose, illustrating that a popular superstition is world-wide. Before each picture was taken, a numbered card was placed around the kiddy’s neck but when the number 13 was reached, there were loud cries which sounded to me like “Nombre malo! Nombre malo!”
(Herald of Wales, 10fed o Orffennaf, 1937)
____________________________________
Tynnwyd y ffotograffau hyn ar blât gwydr, dull cyffredin ar gyfer delweddu o ansawdd uchel ar y pryd, ac maent yn amlygu gwaith ffotograffydd medrus. P’un a oedd yn fwriadol ai peidio, mae ymarweddiad lleddfus y plant a’r defnydd dramatig o olau (fel y gwelir yn y llun cyntaf) yn rhoi ansawdd melancolaidd i’r delweddau hyn. Mae wynebau’r plant yn adlewyrchu’r gymysgedd gymhleth o emosiynau yr oeddent yn eu profi wrth gyrraedd Tŷ Parc Sgeti – galar, colled, hiraeth ac ymdeimlad o antur hefyd, mae’n siwr. Maent yn parhau i siarad â ni ar draws y degawdau.
Er bod y casgliad hwn, yn ein barn ni, yn un o’r cyfresi gorau o luniau o ffoaduriaid plant o Wlad y Basg yn y wlad hon, hyd yma nid oes unrhyw un wedi llwyddo i adnabod unrhyw un o’r plant sy’n ymddangos yn y ffotograffau hyn. Ni ellir ond gobeithio, gyda dyfodiad y rhyngrwyd a’r defnydd eang o’r cyfryngau cymdeithasol, y bydd eu disgynyddion, perthnasau neu ymchwilwyr eraill yn gallu eu hadnabod drwy gyfeirio at ffotograffau teuluol eraill.
David Morris, Archifydd
Gwasanaeth Archif Morgannwg Gorllewin
