Newyddion

Barfau yn yr Archifau

Tyfu barf neu beidio…mae’n gwestiwn mawr.

Ym 1969, edrychodd fy nhad yn y drych a phenderfynu nad oedd ei ên moel yn cyfleu’r ddelwedd gywir.  Roedd yn ddyn ifanc o hyd, yr unig athro gwrywaidd mewn Ysgol Ramadeg fawr i Ferched, ac roedd angen iddo gyfleu difrifoldeb ac awdurdod.  Tyfodd farf trwchus hynod.  Roedd yn caniatáu amrediad cyfyngedig o edrychiadau iddo gan bod llawer o’i wyneb yn anweladwy, ond rhestrwyd “llym”, “pefriol” a “difrifol” yn eu plith.  Gallai lyfnu ei farf mewn ffordd fyfyriol wrth edrych fel pe bai’n meddwl;  gallai ei frwsio allan ar achlysur arbennig, fel ei fod yn ymdebygu i dylluan fach, gan sicrhau effaith gomig.  Hwn oedd y gorchudd wyneb perffaith ar ei gyfer fel un a oedd yn dymuno bod yn fardd;  roedd hyd yn oed yn farf da ar gyfer ei wleidyddiaeth, ac roedd yn llawer tebycach i William Morris na Vladimir Lenin.  Cadwodd ei farf trwy gydol ei yrfa, ac yn ddiweddarach, fe’i galwyd yn Hen Ewythr Bwlgaria, ar ôl y Womble, ond roedd yn eithaf hoff o’r teitl.  Cafodd ei ddiffinio gan ei olwg farfog.

Mae barfau wedi cyfleu negeseuon am statws, proffesiynau a chysylltiad gwleidyddol eu perchnogion;  fe’u hystyriwyd yn wladgarol, yn chwyldroadol, yn arwydd o wrywdod, ac yn arwydd o dlodi.  Mae brenhinoedd a chardotwyr wedi tyfu barfau.  Beth mae hyn oll yn ei olygu?  A yw’r “Barf yn creu’r dyn?”.  Yn yr un modd â chymaint o gwestiynau mawr bywyd, dylem droi at y cofnod archifol am y persbectif hanesyddol.

Y Barf Canoloesol

Mae adroddiadau Cymraeg a Saesneg canoloesol yn rhoi statws uchel i’r barf, oherwydd yr arferai barf gael ei ystyried yn symbol o wrywdod a hunan-hunaniaeth ymhlith dynion.  Yn Syr Gawain a’r Marchog Gwyrdd, mae’r Marchog Gwyrdd yn sarhau dynion Llys Arthur ac yn eu galw yn “berdlez chylder” (plant di-farf).  Roedd barf, fel mwng llew, yn arwydd o wrywdod aeddfed.  Yn aml, roedd barddoniaeth Gymraeg ganoloesol yn bygwth “cywilydd ar fy marf” pe na bai gweithred ddewr yn cael ei chyflawni mewn ffordd amserol, ac mae triad cyfreithiol yn bodoli lle y nodir mai un o blith tri rheswm pam y gallai dyn guro ei wraig yw pe byddai hi’n dymuno cywilydd ar ei farf.  Roedd dweud ‘Meuyl ar dy farf’ (cywilydd ar dy farf) yn golygu bwrw sen ar statws cyhoeddus rhywun, ac efallai ar ei wrywdod.

Llun o barnwr gyda barf. O llawysgrifau Peniarth
Barnwr. O gopi Lladin o Gyfreithiau Hywel Dda,
Llawysgrifau Peniarth yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru © LLGCymru

Materion Barf Bayeux

A yw Tapestri Bayeux yn gollfarnol o flew ar wyneb rhywun?  Mae’r ffigurau bychain iawn yn y campwaith hwn yn dangos y Saeson Eingl-Sacsonaidd gyda barfau a mwstashis;  mae gan Frenin Edward y Cyffeswr farf llawn hyfryd.  Ond roedd y Saeson yn colli’r frwydr hon, ac rydym i fod i edmygu’r Peiriant Glân a Diwastraff Normanaidd gyda’i filwyr wedi’u hyfforddi yn dda a’u hwynebau heb flew.

Barf Oes Elisabeth

Mae barfau yn ymddangos yng ngwaith Shakespeare i ddynodi gwrywdod.  Efallai y bydd cystadleuwyr yn hwynebu ei gilydd “barf at farf”, mae dynion ifanc yn protestio na allant actio rhan y fenyw mewn drama gan bod ganddynt “farf sy’n dechrau tyfu”.  Mae gan hen ddynion nodedig farfau arian neu wyn.  Mae gan yr Ynad Heddwch “farf toriad ffurfiol” sy’n addas i’w statws.  Yn As You Like It, mae Rosalind yn nodi y gallai dyn y mae ei sylw yn cael ei dynnu gan gariad, adael i’w farf dyfu yn anniben – sefyllfa anfoddhaol iawn gan bod y barf yn ystod Oes Elisabeth yn cael ei dorri yn dwt ac yn cael ei bwyntio, ac yn aml, roedd mwstash bywiog ac wedi’i dyfu yn dda yn cyd-fynd â hwn.

Barfau yn erbyn Wigiau

Bu barfau mewn ffasiwn ac allan o ffasiwn yn ystod y canrifoedd dilynol.  Yn ystod y ddeunawfed ganrif, wrth i wigiau cywrain ddod yn ffasiynol, aeth barfau allan o ffasiwn.  Roedd cymysgedd o wallt artiffisial ar y pen a gwallt naturiol ar y wyneb yn ymddangos fel rhywbeth amhriodol a rhyfedd.  Cyfyngwyd ar y barf i’r dosbarth gweithiol i raddau helaeth yn ystod y ddeunawfed ganrif, yr oedd eu hincymau, eu galwedigaethau, ac efallai eu hawydd wedi peri iddynt wrthod y wig a gwisgo eu gwallt eu hunain.  Roedd syniadau ynghylch boneddigeiddrwydd yn ystod y ddeunawfed ganrif yn cynnwys glendid ymhlith ei rinweddau, ac nid oedd lle i farfau, a oedd yn cynnwys briwsion, grefi a chwain o bosibl, mewn cymdeithas wâr

Y Barf Milwrol

Mae agweddau tuag at farfau yn y lluoedd wedi newid dros y blynyddoedd, ond wrth bennu cyfyngiadau penodol ynghylch blew’r wyneb yn y fyddin, y Llynges ac yn ddiweddarach, yn yr awyrlu, gwnaethant ymddangosiad corfforol yn rhan o ddisgyblaeth filwrol.

Mae’r Llynges Brydeinig wastad wedi caniatáu barfau ond ers canol y 1850au, roedd yn rhaid i’r barfau fod yn rhai llawn ac roedd yn rhaid bod mwstash yn cyd-fynd â nhw hefyd.  Ni ddaeth blew’r wyneb yn gyffredin yn y Fyddin tan canol y bedwaredd ganrif ar bymtheg;  mae’n ymddangos mai dylanwadau diwylliannol y rhyfeloedd yn Asia ac India, ac ymarferoldeb y gaeaf oer yn Y Crimea oedd wedi caniatáu i’r barf ffynnu ar fochau milwrol yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg.  Effaith Barf Byddin Y Crimea oedd cychwyn ffasiwn am gael barfau trwchus mawr ymhlith dynion Prydain;  yn sydyn, roedd tyfu blew wyneb trwchus yn rhywbeth gwladgarol a deniadol.  Yn nes ymlaen, mynnodd Erthygl 1695 rheoliadau’r Fyddin y dylid eillio pob rhan o’r wyneb ac eithrio’r wefus uchaf, er na welwyd cydymffurfiaeth gyffredinol â’r gofyniad hwn.  Fodd bynnag, arweiniodd at ystod eang o fwstashis milwrol, yr oedd nifer o’r rhain yn cael eu copïo gan y boblogaeth sifil.  Roedd blew’r wyneb a oedd yn cael ei ffafrio gan yr awyrenwyr yn canolbwyntio ar y wefus uchaf hefyd, gan arwain at fwstashis corniog peilotiaid awyrennau ymladd yr Ail Rhyfel Byd.

O gasgliadau yn Archifdy Ceredigion © Archifdy Ceredigion Archives

Barfau mewn Ffasiwn

Yn dilyn cyfnod yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg pan oedd maint y barf yn cynrychioli’r peth amlycaf mewn ffasiwn barfau, daeth trefniant cynnal a chadw yn bwysicach, a’r nod oedd dangos rheolaeth o’ch barf.  Dylai’r barf Fictoraidd awgrymu gwrywdod hoenus wedi’i drimio (yn llythrennol) i gyd-fynd â galwadau cymdeithas.  Ni ddylai’r barf fod yn wyllt oni bai bod y perchennog yn dymuno cyfleu gwylltineb yn benodol – efallai y byddai beirdd ac arlunwyr yn dymuno cael barf gwyllt;  ond y prif arddull o ran barfau oedd un a oedd yn adlewyrchu’r ffaith bod ei berchennog yn wrywaidd, ond yn wâr.

Nifer o luniau du a gwyn o dynion gyda barfau.
O gasgliadau yn Archifdy Ceredigion © Archifdy Ceredigion Archives

Gwaith Cynnal a Chadw !

Er hyn, roedd hwn yn cynnwys dyluniadau y gallai cenhedlaeth heddiw eu gweld yn ecsentrig.

Locsys clust (neu Locsys Picadilly) oedd locsys clustiau gormodol, y byddent efallai yn cyrraedd yr ysgwyddau.  Roedd locsys mutton-chop yn golygu tyfu mwstash a oedd yn cysylltu â locsys clustiau moethus, ond gan gadw’r gên heb farf.

Yng nghefn gwlad Sir Aberteifi, roedd barf a oedd yn ymestyn o un glust i’r llall, a than y gên, yn ffasiynol, ond lle’r oedd rhan flaen y wyneb a safle y mwstash yn cael ei eillio.  Roedd yn dangos gallu i dyfu barf ond eto, rheoli ei baramedrau.

Yn ystod cyfnod mwy modern, rydym wedi gweld y barf gwrthsefydliadol, barf yr hipi a barf yr hipster – y mae pob un ohonynt yn cyfleu neges wahanol ac yn cael ei chymeradwyo yn frwdfrydig gan ei perchennog, gan beri syndod neu syfrdandod mewn cymdeithas ehangach.

Llun du a gwyn o dyn gyda barf
O gasgliadau yn Archifdy Ceredigion © Archifdy Ceredigion Archives

Y Barf Sefydliadol

Yn ystod y ddeunawfed a’r bedwaredd ganrif ar bymtheg, roedd sefydliadau fel carchardai a thlotai yn aml wedi dewis eillio pennau a barfau dynion.  Efallai yr oedd sawl rheswm dros hyn : pan oedd hi’n bwysig gallu adnabod yr unigolyn, efallai y byddai wyneb wedi’i eillio yn cynorthwyo wrth eu hadnabod (ond gweler isod) ;  efallai y byddai chwain a llau yn byw mewn gwallt ar y pen ac ar y wyneb, felly roedd ei waredu yn gwella’r hylendid yn y sefydliad;  efallai y byddai eillio yn gwella’r morâl trwy gadw carcharorion yn lân ac yn drwsiadus ; i’r gwrthwyneb, gallai gael ei ddefnyddio i danseilio’r ymdeimlad o’r hunan, gan erydu syniadau ynghylch unigolrwydd mewn sefydliad lle’r oedd rhywfaint o’r gosb yn ymwneud â dad-bersonoli.

Mae tystiolaeth yn awgrymu mai’r carchardai oedd wedi gorfodi eillio fwyaf – er bod cwestiynau yn codi ynghylch diogelwch caniatáu i garcharorion ddefnyddio raser at ddefnydd personol!  Mewn sefydliadau eraill, megis y Wyrcws, efallai y byddai barfau yn cael eu caniatáu pa baent yn cael eu cadw yn “hynod lân a thaclus”  roedd hyn yn caniatáu rhywfaint o hunan-fynegiant ac unigoliaeth i’r carcharor a oedd wedi cael ei wrthod iddo fel arall.

Y Barf Twyllodrus

Nododd papur newydd The Times 2 Medi 1873 bod barfau a locsys rhai carcharorion wedi cael eu heillio pan y’u trosglwyddwyd i Garchar Newgate a “dywedir na fyddai unrhyw un wedi gallu eu hadnabod ar ôl gwneud y newid hwn i’w hymddangosiad”.

Sylweddolodd y troseddwyr fanteision posibl y sefyllfa hon.  Gallai barf – neu eillio barf – fod yn ffordd hawdd o guddio pwy oeddent, gan drawsnewid a chuddio wyneb cyfarwydd.  Mewn system a oedd yn cosbi y sawl a oedd yn troseddu eto yn fwy na’r rhai a oedd yn troseddu am y tro cyntaf, roedd delwedd newydd o gymorth mawr, ac efallai y byddai barf newydd yn argyhoeddi’r awdurdodau eich bod yn rhywun gwahanol.

Roedd Charles Williams yn ffelwn barfog a anfonwyd i garchar Caerfyrddin ym 1865 a chofnodwyd ei ymddangosiad.  Ond ai Charles ydoedd mewn gwirionedd?  Pan oedd wedi treulio cyfnod yng Ngharchardai Caerfyrddin ac Aberteifi yn flaenorol, ei enw oedd Owen Pritchard, ac nid oedd barf ganddo.  Roedd wedi ymddangos yng Ngharchar Stafford hefyd, heb farf, gan alw ei hun yn William Davies.

I’r un perwyl, bu cyn garcharor yn rhannu atgofion ym 1928 gan nodi “ar yr adeg pan dynnwyd llun yr heddlu, roeddwn wedi bod yn tyfu barf am ychydig fisoedd.  Ar y ffordd i weld y ffotograffydd hefyd, cydiais mewn ychydig gerrig mân, eu rhoi yn fy ngheg a chrychu fy wyneb fel na fyddai fy mam fy hun wedi fy adnabod i hyd yn oed.”

Llun Charles Williams o Gofrestr y Felon Sir Gâr
© Welsh Legal History Society ( drwy ganiatâd Archifau Sir Gaerfyrddin)

Y Dyn Teuluol Barfog

Yn yr un modd ag yr oedd Duw y Tad yn aml yn cael ei bortreadu fel ffigwr barfog aeddfed yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, roedd y penteuluoedd Fictoraidd yn aml yn gwisgo barf, gan ddangos eu haeddfedrwydd, eu gwrywdod a difrifoldeb eu sefyllfa fel y penteulu.  Mae’n siŵr mai cynnydd y rasel ddiogelwch a wynebau di-flew yr actorion ffilm newydd tua dechrau’r ugeinfed ganrif a oedd wedi peri i’r tad barfog fynd allan o ffasiwn.

Llun o deulu oes Fictoriaidd
O gasgliadau yn Archifdy Ceredigion © Archifdy Ceredigion Archives

Barfau Gwaith

Mewn rhai proffesiynau, gallai blew wyneb gormodol fod yn berygl i’w berchennog (meddyliwch am beiriannau sy’n troi, amgylcheddau lle y gallai gwreichion hedfan, mannau lle’r oedd hi’n hanfodol eich bod yn gwisgo mwgwd tynn), ond mewn eraill, efallai y byddai’n cynnig haen inswleiddio, ffordd o ddiogelu rhag dwst a baw, neu’n syml, fel ffordd o arbed arian ac amser wrth eillio.  Yn aml, byddai dynion hŷn yn gadael i’w barfau dyfu, roedd hi’n fuddiol i’r rhai a oedd yn teithio ar y môr gadw eu barfau (mae’n amlwg bod gan ddefnyddio rasel hir yn ystod storm ei hanfanteision) ac yn aml, arferai offeiriaid ddefnyddio barfau i ychwanegu at eu difrifoldeb.

O gasgliadau yn Archifdy Ceredigion © Archifdy Ceredigion Archives
O gasgliadau yn Archifdy Ceredigion © Archifdy Ceredigion Archives

Barfau ym myd Chwaraeon

Un maes ym myd chwaraeon ym Mhrydain lle y gwelwyd y barf yn cael ei ffafrio oedd criced – a ymgnawdolwyd yn y ffordd fwyaf nodedig yn hwyr yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg gan W.G. Grace.  Ond ble mae wynebau barfog pêl-droedwyr cynnar?  Yn amlwg yn eu habsenoldeb;  blew’r wyneb a oedd yn cael ei ffafrio gan bêl-droedwyr oedd mwstash.

O gasgliadau yn Archifdy Ceredigion © Archifdy Ceredigion Archives

Y Barf Yfory

Beth yw dyfodol y barf?  Yn ystod yr unfed ganrif ar hugain ym Mhrydain, mae llawer mwy o amrywiaeth ddiwylliannol nag erioed o’r blaen, ac mae barfau yn rhan o’r stori, a gwelir toreth o farfau a ddylanwadir gan ddiwylliant, crefydd a ffasiwn.  Mae’n ymddangos y bydd y barf gyda ni am sawl blynedd i ddod, gan fod yn amlygiad allanol o’r unigolyn o fewn, ac yn ddatganiad i gymdeithas gyfan.  Ond rhaid cadw rhyw gofnod o’r barfau hyn yn yr archif er mwyn i’r oesoedd i ddod wybod sut yr oeddem yn teimlo am farfau yr unfed ganrif ar hugain – beth fyddai’r ffordd orau i’r proffesiwn bortreadu barfau heddiw?  Penderfynwch chi.

Helen Palmer, Archifydd y Sir
Archifdy Ceredigion Archives

Ffynonellau

ed. Larissa Tracey Flaying in the Pre-modern World Michael Livingston “Flayed Beards and Gendered Power in Arthurian Literature”

Alun Withey Concerning Beards. Facial hair, Health and Practice in England 1650-1900

John Bollard  ‘Meuyl ar uy Maryf : Shame and Honour in the Mabinogi’ Studia Celtica 2013

Daryl Green https://brewminate.com/beards-of-belonging/

https://www.riflemantours.co.uk/facial-hair-and-the-british-soldier/

https://thebeardedbrit.com/a-history-of-beards-part-five/

ed. L. Knaffla Policing and War in Europe. Richard Ireland “The felon and the angel copier”

Diwrnod Cadwedigaeth Ddigidol y Byd 2022

Diwrnod Cadwedigaeth Ddigidol y Byd yw hi heddiw, sef chyfle i dynnu sylw at y gwaith a wneir gan Lyfrgell Genedlaethol Cymru i sicrhau bod cynnwys digidol yn cael ei gadw ar gyfer y dyfodol. Er mwyn codi ymwybyddiaeth gyffredinol o’r materion sydd yn ymwneud â mynediad parhaus at gynnwys digidol (sy’n effeithio ar ddata personol yn ogystal â data sefydliadol), hoffwn gyflwyno Wilff i chi.

Ar ôl eistedd ar silff ers blynyddoedd lawer yn gwylio’r proses o gatalogio archifol, mae Wilff erbyn nawr yn gyfarwydd â chasgliadau ffisegol. Ond yn ddiweddar mae wedi ymddiddori mewn cynnwys digidol, a sut y bydd hyn yn hygyrch yn y dyfodol. O fewn y cyd-destun hwn, gofynnodd Wilff i ffrind fynd o gwmpas y Llyfrgell gydag ef i ffilmio gweithgareddau cadwedigaeth ddigidol y Llyfrgell. Mae’r ffilm ar gael i’w gweld yma:

Yn dilyn ei daith o gwmpas y Llyfrgell, roedd Wilff eisiau darganfod mwy am sut y gallai sicrhau bod y cynnwys digidol yn cael ei gadw’n ddiogel. Darganfu fod y Llyfrgell wedi ennill gwobr y Glymblaid Cadwedigaeth Ddigidol am ei rhaglen hyfforddiant Dysgu trwy wneud: meithrin sgiliau cadwedigaeth ddigidol yng Nghymru. Cyflwynwyd y wobr gan Rwydwaith Treftadaeth Ddigidol yr Iseldiroedd fel cydnabyddiaeth o werth gwaith y Llyfrgell wrth ddarparu hyfforddiant a gwella sgiliau i staff ledled Cymru. Trwy astudio’r adnoddau’r rhaglen, mae Wilff wedi datblygu sgiliau newydd a gall wirio cynnwys am firysau, nodi fformatau ffeil, gwirio nad yw data wedi’i lygru, a chreu metadata. Mae’r adnoddau i wneud y camau hyn ar gael i bawb eu gweld a’u defnyddio yma: https://archifau.cymru/pecyn-offer-staff/

Mwynhaodd Wilff ei anturiaethau yn y Llyfrgell, ond mae bellach yn ôl ar ei silff arferol. Mae’n deall erbyn nawr na ellir gadael cynnwys digidol heb gymryd camau bellach i’w gadw’n hygyrch a ddiogel. Os hoffech unrhyw help neu gyngor am gadwedigaeth ddigidol, cysylltwch â gofyn@llyfrgell.cymru <mailto:gofyn@llyfrgell.cymru>.

Sally McInnes, Pennaeth Cynnwys Unigryw a Chyfoes
Llyfrgell Genedlaethol Cymru

Chwaraeon yn yr archifau: Prifysgol Caerdydd

Ffotograff o Tîm Hoci Menywod Prifysgol Caerdydd yn 1910
Tîm Hoci Menywod yn 1910 (Cyfeirnod Cap & Gown, Cyfrol VII

Heddiw, mae Prifysgol Caerdydd yn cynnig amrywiaeth helaeth o glybiau chwaraeon i’w myfyrwyr. Ond a oedd hyn bob amser yn wir? Rydym yn edrych ar Gasgliadau Arbennig ac Archifau’r brifysgol er mwyn deall sut y daeth chwaraeon yn rhan annatod o fywyd myfyrwyr.

Mae prifysgolion yn y DU wedi bod yn cystadlu gyda’i gilydd ers ffurfio Bwrdd Athletau Gornest Prifysgolion Cymru a Lloegr yn 1919. Roedd ganddo naw aelod sefydlol: Aberystwyth, Bangor, Birmingham, Caerdydd, Leeds, Lerpwl, Manceinion, Nottingham, a Sheffield. (Western Daily Press, 15 Mawrth 1919, t. 6)

Fe’i gelwir bellach yn Chwaraeon Prifysgolion a Cholegau Prydain (BUCS), a dyma’r corff llywodraethu cenedlaethol ar gyfer chwaraeon addysg uwch yn y DU.

Fodd bynnag, mae cystadleuaeth rhwng prifysgolion Cymru yn ymestyn yn ôl i’r bedwaredd ganrif ar bymtheg.

Chwaraeon rhyng-golegol yng Nghymru

Roedd y gystadleuaeth ryng-golegol gyntaf rhwng Aberystwyth, Bangor a Chaerdydd ym 1892 ac fe’i cynhaliwyd yn Aberystwyth. Y cystadlaethau oedd ras 440 llath, naid uchel, a ras 100 llath. Roedd y ddau olaf yn “agored i fyfyrwyr tri choleg Cymru, ac unrhyw amatur o fewn radiws o 30 milltir o Aberystwyth.” (Cylchgrawn Coleg Prifysgol De Cymru a Sir Fynwy, Mehefin 1892, Cyfeirnod 102/8)

Datblygodd y gystadleuaeth flynyddol hon yn Wythnos Ryng-golegol, lle cynhaliwyd chwaraeon, dawnsfeydd a’r Eisteddfod Ryng-golegol.

Mae gennym bedair rhaglen Wythnos Ryng-golegol a oedd gynt yn eiddo i Iorweth John, o bob un o’i flynyddoedd yn fyfyriwr. Mae’n rhaid bod y digwyddiad chwaraeon blynyddol hwn rhwng colegau cyfansoddol Prifysgol Cymru wedi bod yn rhan sylweddol o’i brofiad yn fyfyriwr, gan fod pobl eraill oedd yn bresennol wedi’u harwyddo a’i fod wedi’u cadw’n gofroddion.

Myfyrwyr cynnar Caerdydd yn codi arian ar gyfer campfa

Nid oes cyfleusterau chwaraeon wedi bod ar gael i fyfyrwyr Caerdydd bob amser. Pan gafodd ei sefydlu ym 1883, nid oedd gan Goleg Prifysgol De Cymru a Sir Fynwy (rhagflaenydd Prifysgol Caerdydd) feysydd chwarae awyr agored na mannau dan do er mwyn i fyfyrwyr ymarfer corff.

Y myfyrwyr eu hunain oedd y grym y tu ôl i gyfleuster chwaraeon pwrpasol cyntaf y Coleg.

Ym 1886, apeliodd y myfyrwyr i’r Senedd am gampfa. Ar awgrym y Senedd, fe wnaethon nhw ffurfio pwyllgor myfyrwyr a dechrau codi arian. Trwy danysgrifiadau a wnaed gan fyfyrwyr a rhoddion o apêl gyhoeddus, codwyd digon o arian i dalu am gost adeiladu ac offer y gampfa. “Amcangyfrifir yn £250” (South Wales Echo, 3 Mawrth 1887, t. 2), mae hyn yn cyfateb i tua £20,000 heddiw.

Cafodd y gampfa ei gwblhau yn Hydref 1888 – adeilad pren ger prif adeilad y Coleg ar y pryd ar Heol Casnewydd. Roedd ganddo geffyl gymnasteg (vaulting horse), bariau llorweddol a cyfochrog, ac ysgol bont. Gallai’r myfyrwyr hefyd ddefnyddio pastynau Indiaidd i wneud ymarfer corff a oedd yn cynnwys siglo clybiau jyglo pren mewn patrymau penodol i dargedu cyhyrau penodol a gwella cryfder.

Roedd y gampfa yn “cael ei ddefnyddio gan fyfyrwyr gwrywaidd a benywaidd yn rheolaidd” (Cyfeirnod Cylchgrawn UCSWM, Rhagfyr 1889)a threfnwyd dosbarthiadau nos ar gyfer myfyrwyr Ysgol Dechnegol Caerdydd.

Menywod a dynion mewn chwaraeon

Mae ein casgliadau’n dangos bod menywod wedi bod yn ymwneud â chwaraeon drwy gydol gorffennol Prifysgol Caerdydd. 

O’i sefydlu, roedd Coleg Prifysgol De Cymru a Sir Fynwy yn benderfynol y dylai menywod elwa o “holl fanteision addysg yn gyfartal â dynion” (Western Mail, 2 Hydref 1883, t. 3), ac nid oedd chwaraeon yn eithriad.

Sefydlwyd Clwb Nofio i Ddynion ym 1898, ac yna un i ferched yn fuan wedyn. Gwnaeth y Coleg gytundeb gyda baddondai Cilgant Guildford er mwyn i’r myfyrwyr ddefnyddio’r pwll nofio cyhoeddus. Roedd y pwll hwn wedi’i wasgu rhwng camlas gyflenwi Doc Bute a Rheilffordd Cwm Taf – yn ffodus erbyn hynny nid oedd bellach yn bwll awyr agored!

Ffotograff o Tîm Polo Dŵr Prifysgol Caerdydd ym 1912-13
Tîm Polo Dŵr ym 1912-13 (Cyfeirnod Cap & Gown, Cyfrol XI)

Yn fuan iawn daeth y Clwb Tenis Lawnt yn un o’r chwaraeon mwyaf poblogaidd yn y Coleg pan ffurfiwyd ef yn 1893. Efallai mai rhan o’i apêl oedd mai dyma’r unig glwb lle gallai menywod a dynion chwarae gyda’i gilydd. 

Ffotograff du a gwyn o dynion a menywod yn eistedd i'r gamera gyda'i racedi tenis
Tenis oedd yr unig glwb chwaraeon cymysg yn 1899
(Cyfeirnod UCC/MISC/P/159/18)

Dillad chwaraeon

Mae dillad chwaraeon yn eiddo i gyn-fyfyrwyr sydd wedi’u cadw yng Nghasgliadau Arbennig ac Archifau Prifysgol Caerdydd. Mae teis, crysau rygbi, sgarffiau, a chapiau gyda arwyddluniau ei sefydliadau rhagflaenol yn ein hatgoffa am yr holl gemau caled a enillodd ac a gollodd myfyrwyr Caerdydd.

Blaser chwaraeon gwlân y myfyriwr Francis Kelvin Beese oedd hwn, ac fe’i rhoddwyd i ni gan ei deulu. Mae byrfoddau o’r Clwb Tenis Lawnt a’r Clwb Rygbi wedi’u brodio arno. Mae gennym lun o Francis yn gwisgo’r blaser yn ystod gêm denis yn 1924, yn y canol yn y llun.

Mae chwaraeon wedi datblygu i fod yn elfen ganolog ym mywyd prifysgol, ac mae’r nifer helaeth o dimau chwaraeon a chyfleusterau modern sydd gan Brifysgol Caerdydd heddiw wedi datblygu o’r cychwyn di-nod. Mae’r deunydd sydd mewn Casgliadau Arbennig ac Archifau yn datgelu bod myfyrwyr Caerdydd wedi bod yn hyrwyddo eu hysbryd cystadleuol ers dros 130 o flynyddoedd.

Anna Sharrard, Uwch Gynorthwy-ydd Cofnodion ac Archifau
Casgliadau Arbennig ac Archifau, Prifysgol Caerdydd

Croeso i #CrowdCymru

Jennifer Evans, Swyddog Prosiect Gwirfoddoli Digidol #CrowdCymru

Shwmae! Fy enw i yw Jen ac rwyf newydd ddechrau gweithio ar brosiect cyffrous iawn gyda gwirfoddolwr ac archifau digidol sydd wedi ei ariannu gan Gronfa Treftadaeth y Loteri Genedlaethol. Bydd y prosiect yn cael ei redeg ar y cyd gan Archifau Gwent, Archifau Morgannwg a Chasgliadau Arbennig ac Archifau Prifysgol Caerdydd.

Bydd modd cyrraedd y prosiect drwy’r platfform torfoli a sefydlwyd gan staff y Llyfrgell Genedlaethol, a byddant wrth law i helpu gydag unrhyw faterion technegol a chyngor. Bydd y prosiect hwn o ddiddordeb mawr i’r rheiny sydd eisiau gwirfoddoli gydag archifau De Cymru ond sydd methu teithio i unrhyw un o’r safleoedd. Mae’r prosiect hwn yn gwbl ddigidol, felly does dim ots ble rydych chi cyn belled â bod gennych chi fynediad ar-lein!

Mae gan wasanaethau archifau ledled Cymru filiynau o gofnodion anadferadwy, ond mae llawer ohonynt heb ei gatalogio’n llawn felly mae’n anodd eu hadnabod a’u canfod. Bydd y project yn creu llwyfan ar-lein dwyieithog er mwyn i wirfoddolwyr sydd yn gweithio o bell i dagio, anodi, a disgrifio’r casgliadau treftadaeth ddigidol a gedwir o fewn yr ystorfeydd eithriadol hyn. Bydd y project hwn yn harneisio gwybodaeth unigolion mewn cymunedau ar draws Cymru a thu hwnt i gyfoethogi ein treftadaeth er budd cenedlaethau presennol a’r dyfodol – yn lleol, yn genedlaethol, ac yn fyd-eang.

Bwriad partneriaid y prosiect yw sicrhau bod amrywiaeth gyffrous iawn o gasgliadau ar gael i wirfoddolwyr eu harchwilio a gweithio arnynt. Mae hyn yn gynnwys Ffotograffau Cymuned Dociau Caerdydd yn gasgliadau Archifau Morgannwg. Portreadau yw’r rhain o unigolion a grwpiau o gymuned dociau Caerdydd, a gymerwyd rhwng 1900-1920. Cafodd llawer ohonyn nhw eu cymryd gan Fred Petersen o Bute Street, gŵr o Ddenmarc (Copenhagen) a ymsefydlodd yng Nghaerdydd ar ddiwedd y 19eg ganrif. Bydd casgliad Archif Edward Thomas, archif bersonol anarferol o eang a manwl o un o’r beirdd rhyfel llai adnabyddus, hefyd yn rhan o’r prosiect yma. Mae’r casgliad hwn yn rhan o Casgliadau Arbennig ac Archifau Prifysgol Caerdydd, ac mae’n cynnwys gohebiaeth bersonol, cerddi llawysgrifol a theipysgrif wreiddiol, dogfennau swyddogol, a ffotograffau.

Llun o Gasgliad Ffotograffau Cymunedol Dociau Caerdydd, Archifau Morgannwg
Llun o Gasgliad Ffotograffau Cymunedol Dociau Caerdydd, Archifau Morgannwg
Edward Thomas, portread [3], c. 1904, Archif Edward Thomas, Casgliadau Arbennig ac Archif Prifysgol Caerdydd
Edward Thomas, portread [3], c. 1904, Archif Edward Thomas, Casgliadau Arbennig ac Archif Prifysgol Caerdydd

Byddaf yn rhannu mwy o newyddion wrth i’r prosiect fynd yn ei flaen, ond os yw’r synopsis byr hwn wedi denu eich diddordeb, cysylltwch â mi.

Yn y cyfamser, dyma ychydig mwy amdanaf fi fy hun. Ar hyn o bryd rydw i ar secondiad blynyddol o Amgueddfa Cymru lle rydw i’n gweithio fel Llyfrgellydd Cynorthwyol. Dechreuais weithio yn y Llyfrgell yn 2001 dros gyfnod mamolaeth a syrthiais mewn cariad â’r gwaith, a’r lleoliad. Mae’r Brif Lyfrgell i fyny y tu mewn i’r gromen, ac mae’n edrych yn union fel y gwnaeth pan osodwyd yn gyntaf dros 100 mlynedd yn ôl; o’r goleuadau wal wydr hyfryd, i’r silffoedd haearn gwreiddiol o’r 1920au!

Mae rheoli a chadw archif y Llyfrgell wedi rhoi gwerthfawrogiad i mi o bwysigrwydd archif unrhyw sefydliad. Dyma’r cronicl dogfennol ei sefydliad a’i esblygiad, sy’n dangos y llwybr sy’n arwain yn ôl at y gobeithion a’r athroniaethau gwreiddiol. Yn ffodus, mewn rhai achosion mae cynnwys yr ohebiaeth a’r munudau ysgrifenedig llaw ar gael; cofnod o’r hyn sy’n sbarduno’r camau bach sydd efallai ar y pryd ddim yn ymddangos yn arwyddocaol, ond sydd yn profi’n bwysig iawn yn y cynllun mawreddog.

Os ydych chi’n teimlo’r un ffordd am archifau, dyma’r prosiect perffaith i chi, a gyda’n gilydd byddwn yn cael cyfle i gael mynediad at gasgliadau anhygoel! Pwy a ŵyr pa straeon y byddwn ni’n eu darganfod? Pa ddirgelion y gallwn ni eu datgladdu? Felly, os oes gennych fynediad ar-lein, ychydig o amser ar eich dwylo a hoffech fod yn rhan o’r prosiect hwn, cysylltwch â mi.

Yn ystod fy amser rhydd rwy’n artist sydd ag angerdd am lên gwerin a phob peth Edwardaidd, yn enwedig ffotograffiaeth Autochrome cynnar. Rwyf hefyd yn perchennog i gath braidd yn ddrwg ei thymer o’r enw Bertie.

Jennifer Evans
Digital Volunteering Project Officer / Swyddog Prosiect Gwirfoddoli Digidol
Ebost / Ebost: jennifer.evans@gwentarchives.gov.uk         

Datgelu Profiadau Bywyd Pobl Ddu, Asiaidd ac Ethnig Leiafrifol yng Nghymru

Mae Cymru’n genedl amlddiwylliannol, lle mae pobl o lawer o wahanol gefndiroedd diwylliannol wedi byw ochr yn ochr â’i gilydd ers cenedlaethau.  Fodd bynnag, er bod eu straeon i’w gweld mewn llu o gasgliadau, gan gynnwys dogfennau, ffotograffau, lluniau, arteffactau a deunydd clyweledol, mae profiadau bywyd pobl Ddu, Asiaidd ac ethnig leiafrifol yn aml yn cael eu tangynrychioli.

Dyfarnwyd cyllid i Gyngor Archifau a Chofnodion Cymru yn ddiweddar i gwblhau cam cyntaf prosiect i wella ymwybyddiaeth o, a mynediad at, gasgliadau diwylliannol i bobl o fewn cymunedau Pobl Dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Y nod yw creu sylfaen gref ar gyfer datblygu casgliadau gyda’r cymunedau hynny, gan sicrhau bod eu profiadau yn rhan annatod o’n cofnod cenedlaethol.

Mae cam cyntaf y prosiect hwn bellach wedi’i gwblhau, a’r canlyniad yw pecyn cymorth pwrpasol i gefnogi’r sector yn ei waith gyda’i gasgliadau a’i gymunedau. Mae’r pecyn yn cynnwys methodoleg arolwg i nodi deunydd o ystorfeydd archifol, casgliadau arbennig llyfrgelloedd ac amgueddfeydd sy’n adlewyrchu profiadau byw pobl Dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig ledled Cymru, a map ffordd, sy’n nodi rhaglen o weithgarwch yn y dyfodol.

Bydd yr allbynnau hyn yn dwyn ynghyd arfer gorau wrth weithio gyda chasgliadau a chymunedau, ac yn fan cychwyn ar gyfer rhaglen waith ehangach a fydd yn galluogi pobl i ddysgu am dreftadaeth ddiwylliannol unigryw, amrywiol a gwerthfawr Cymru ac i ddatgelu lleisiau newydd a straeon heb eu hadrodd.

Gallwch ddarllen mwy am y prosiect a lawrlwytho methodoleg y Pecyn Cymorth a’r Arolwg o’r dudalen ganlynol:

Datgelu Profiadau Bywyd Pobl Ddu, Asiaidd ac Ethnig Leiafrifol yng Nghymru