Helo Anna Sharrard ydw i ac rwy’n gweithio i Brifysgol Caerdydd, gyda’r tîm Casgliadau Arbennig ac Archifau. Rwyf wedi bod yn fy rôl fel Uwch Gynorthwyydd Archifau a Chofnodion ers chwe blynedd. Mae gofalu am gof corfforaethol y brifysgol drwy ei Archif Sefydliadol yn rhan o’m cyfrifoldeb, ac rwyf hefyd yn helpu i ymwreiddio arferion rheoli cofnodion da ar draws y sefydliad.
Gyda chymorth grant gan Gyngor Archifau a Chofnodion Cymru (ARCW) fynychais Gynhadledd Cymdeithas Archifau a Chofnodion (ARA) 2023 ar 30 Awst – 1 Medi a gynhaliwyd eleni ym Melffast.
Rhoddodd y gynhadledd gyfle i mi gysylltu â gweithwyr proffesiynol eraill o bob rhan o’r DU, Iwerddon ac Ewrop, a dysgu o arloesedd sy’n digwydd ar draws y sector archifau a chofnodion.
Neuadd y Ddinas BelffastCerflun ‘Big Fish’ yn harbwr Belffast
Dathliadau’r canmlwyddiant
Gydag Archifdy Cyhoeddus Gogledd Iwerddon (PRONI) yn troi’n 100 mlwydd oed, roedd Belffast yn lleoliad addas iawn ar gyfer cynhadledd ARA eleni. Cawsom groeso cynnes iawn gan PRONI, gyda noson cyrri yn ei phencadlys pwrpasol yn Chwarter Titanic Belffast. Cawsom deithiau o amgylch y staciau a’r ystafell gadwraeth, a chael pip ar drysorau o’r casgliad yn eu hystafell ddarllen (peidiwch â phoeni, fe olchon ni ein dwylo yn gyntaf!).
Ystafell ddarllen archifdy cyhoeddus Gogledd Iwerddon
Profiad cymuned o Raniad
Roedd archwiliad Anne Gilliland[i] o ffiniau fel safleoedd cymhlethdod yn effeithiol iawn wrth iddo ddatblygu fy nealltwriaeth o’r rôl y mae cadw cofnodion yn ei chwarae yng Ngogledd Iwerddon ac Iwerddon.
Esboniodd Anne ei bod wedi cymryd 35 mlynedd o fuddsoddiad allanol yn y broses heddwch i greu cymuned wydn ar ffin Derry-Donegal yng ngogledd-orllewin Iwerddon/Gogledd Iwerddon. Cynigiodd Anne y gallai meddwl am ‘gymuned’ o ran gwahaniaethau cenedlaethol, y diaspora sy’n dychwelyd, a chymunedau’r dyfodol fyddai’r dull mwyaf buddiol ar gyfer meithrin cymodi.
Tuag at sector mwy cynhwysol
Roedd yn galonogol bod cynhwysiant yn greiddiol i’r gynhadledd; Roedd yn amlwg ym mhob un o chwe ffrwd y rhaglen.
Rhannodd Sarah Trim-West[ii] ei phrofiad personol o ddefnyddio ci cymorth mewn man gwaith cadw cofnodion. Gall yr addasiad ymarferol hwn annog y rhai ag anableddau penodol i gael eu denu i’n sector ac aros ynddo, trafodaeth sy’n absennol i raddau helaeth ar hyn o bryd.
Adleisiodd pwysigrwydd siarad am a rhannu profiadau byw o anabledd yn y sesiwn ‘Is it okay?’ a oedd yn sgwrs anffurfiol, agored i’n helpu ni fel gweithwyr proffesiynol ac fel unigolion i fod yn gynghreiriaid gwell.
Gerddi Botaneg Belffast
Fel gweithiwr proffesiynol newydd nad oedd wedi mynychu cynhadledd o’r blaen, byddwn yn bendant yn argymell rhoi cynnig arni. Byddwch yn ddewr a dechreuwch sgwrs gydag unrhyw un, ac fe welwch fod pawb yn gyfeillgar ac yn groesawgar!
Anna Sharrard Uwch Gynorthwyydd Archifau a Chofnodion Prifysgol Caerdydd, Casgliadau Arbennig ac Archifau
[i] Anne Gilliland (UCLA, Los Angeles), ‘Recordkeeping, Borders and Community Resilience’.
[ii] Sarah Trim-West (Brunel University Archives and Special Collections, London), ‘Assistance Dogs in Archives: Aiding Our Journey Towards a More Inclusive Sector’.
Tachwedd 2 yw Diwrnod Cadwedigaeth Ddigidol y Byd, digwyddiad blynyddol sydd wedi’i arwain gan Glymblaid Cadwedigaeth Ddigidol i ddathlu’r gwaith cydweithredol sy’n cael ei wneud yn fyd-eang i sicrhau bod cynnwys digidol ar gael i’w defnyddio yn y presennol a’r dyfodol. Thema eleni yw Cadwedigaeth Ddigidol: Ymdrech ar y Cyd, sy’n cyd-fynd yn arbennig â’n gweithgareddau yng Nghymru. Fel gwlad fach a chlyfar rydym wedi hen arfer gwneud ymdrechion ar y cyd er lles pawb, a adlewyrchir yn arbennig yn ein Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol. Mae’r Ddeddf hon yn unigryw i Gymru ac mae’n ei gwneud yn ofynnol i gyrff cyhoeddus feddwl am effaith hirdymor eu penderfyniadau a gweithio ar y cyd. Rydym yn sicr wedi cwrdd â gofynion y Ddeddf yng nghyd-destun cadwedigaeth ddigidol, gan ddylanwadu ar benderfyniadau drwy greu polisi cenedlaethol sy’n eiriol dros fuddsoddi, datblygu sgiliau a thrwy lawer o fentrau cydweithredol.
Cydnabuwyd llwyddiant ein gwaith eirioli wrth i ni dderbyn Gwobr Rhwydwaith Treftadaeth Ddigidol yr Iseldiroedd yn 2022 ar gyfer Addysg a Chyfathrebu. Mae cydweithio a throsglwyddo gwybodaeth wedi bod yn allweddol i’n llwyddiant. Enghraifft dda o effaith ein hymdrech ar y cyd yw prosiect Kickstart Cymru. Ariannwyd y fenter hon gan Lywodraeth Cymru gyda’r nod o ddarparu’r caledwedd a’r meddalwedd angenrheidiol (y Bwndeli) a hyfforddiant i swyddfeydd cofnodion cyhoeddus yng Nghymru i ymgymryd â thasgau sylfaenol wrth gyrchu cofnodion digidol. Mae fideos cysylltiedig, cyflwyniadau PowerPoint a dogfennaeth bellach ar gael ar becyn cymorth staff Diogelu’r Didau Archifau Cymru: https://archives.wales/staff-toolkit/saving-the-bits-programme/.
Elfennau o’r Bwndeli, gan gynnwys storfa allanol, atalydd ysgrifennu, UPS a meddalwedd wedi’i llwytho ymlaen llaw
Mae’r Llyfrgell hefyd yn datblygu ei llifoedd gwaith ei hun trwy weithio gydag adneuwyr i sicrhau nad yw’r broses gyflwyno yn rhy feichus, ond yn bodloni gofyniad y Llyfrgell i alluogi amlyncu cynnwys dibynadwy a chadwadwy. Mae gwerth yr ymdrech ar y cyd hwn wedi’i ddangos yng nghyhoeddiad diweddar y casgliad the Phonology of Rhondda Valleys, sydd ar gael drwy gatalog Atom: https://archives.library.wales/index.php/the-phonology-of-rhondda-valleys-english. Mae’n cynnwys ymchwil am yr acen Saesneg yng Nghymoedd Rhondda, De Cymru. Mae’n gasgliad cymhleth sy’n cynnwys cyfweliadau ag aelodau o Glybiau’r Gweithwyr yng nghymunedau’r Cymoedd, recordiadau sain mp3 a ffeiliau PDF aml-dudalen o drawsgrifiadau. Roedd darparu mynediad i gasgliadau yn golygu ymwneud â nifer o faterion technegol a hawliau, na ellid eu datrys ond trwy ymdrech gyfunol yr adneuwr, yr archifydd derbyniad digidol, datblygwr Archivematica a llu o rai eraill, sy’n dangos bod cadwedigaeth ddigidol yn wir yn ymdrech ar y cyd!
Sally McInnes Pennaeth Cynnwys Unigryw a Chyfoes Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Mae heddiw’n nodi Diwrnod Etifeddiaeth Glyweledol y Byd, sef diwrnod i gydnabod arwyddocâd cadwraeth dogfennau clyweledol, gan gynnwys darllediadau radio a theledu, yn ogystal â recordiadau sain a fideo. Mae nifer fawr o eitemau o ddeunydd clyweledol yn cael ei greu bob dydd, gan gynnwys recordiadau rhaglenni ffilm a theledu, heb anghofio’r miliynau o fideos sy’n cael eu lanlwytho ar lwyfannau cyfryngau cymdeithasol megis YouTube, Instagram, a TikTok.
Mae’r cofnodion clyweledol hyn yn adlewyrchu ein byd, y pynciau y mae gennym ddiddordeb ynddynt, â’r diwylliannau a’r ieithoedd amrywiol yr ydym yn cyfathrebu ynddynt.
Mae cerddoriaeth, er enghraifft, yn caniatáu i bobl gysylltu â diwylliant yr amser y cafodd ei greu. Rydym yn aml yn gwrando ar ganeuon i atgoffa ein hunain o rai adegau, nid yn unig yn ein bywydau ein hunain, ond drwy hanes. Enghraifft dda fyddai gweithiau Dylan Thomas (ei ben-blwydd heddiw gyda llaw), a’r recordiadau ohono yn darllen ei gerddi. Byddai colli’r recordiadau hyn yn golled enfawr i dreftadaeth ddiwylliannol Cymru. Yn yr un modd, mae rhaglenni teledu fel “Bake-off” yn dal arwyddocâd diwylliannol, ochr yn ochr â llawer o rai eraill sy’n dod yn ddiwylliannol bwysig dros amser, gan gyfiawnhau eu cadwraeth.
Mae sicrhau cadwraeth y deunyddiau hyn yn hanfodol er mwyn i genedlaethau’r dyfodol ddeall ein byd.
Mae ceisio gwarchod yr holl gynnwys yn dasg enfawr, ac mae hyn yn tynnu sylw at y fath o heriau y mae archifwyr yn eu hwynebu. Rhaid iddynt wneud dewisiadau ynghylch beth i’w gadw, gan godi arian ar gyfer costau cynnal a chadw gweinydd, mynd i’r afael â diraddio ffeiliau digidol, yn ogystal â delio â materion darfod fformatau ffeil a chaledwedd. Mae cydbwyso hygyrchedd i’r gynulleidfa ehangaf tra hefyd yn diogelu’r cofnodion gwerthfawr hyn yn cyflwyno cyfres o gyfyng-gyngor. Mae mynd i’r afael â’r pryderon hyn yn rhan o genhadaeth gwasanaethau archifau i ddiogelu a rhannu ein treftadaeth glyweledol ar gyfer y dyfodol.
James Southerby Cyngor Archifau a Chofnodion Cymru
Wel nawr, am gyfnod prysur rydyn ni wedi’i gael yn ddiweddar!
Yn gyntaf, mae’r prosiect wedi cael ei hymestyn. Roedd 12 mis y prosiect i fod i ddod i ben yn ganol mis Gorffennaf, ond gwnaethom gais llwyddiannus am estyniad a byddwn nawr yn parhau i weithio ar y prosiect tan ddiwedd mis Tachwedd. Rydym i gyd wrth ein bodd gyda’r newyddion hyn, ac mae gyda ni cynlluniau mawr am y misoedd nesaf.
Mae’r gwaith ar Archif Lenyddol Edward Thomas wedi’i gwblhau yn barod, gyda’r gwirfoddolwyr yn trawsgrifio bron i 500 o’i lythyrau mewn ychydig o fisoedd! Ar hyn o bryd maent yn trawsgrifio naw dyddiadur o gyfnod y rhyfel a ysgrifennwyd gan Priscilla Scott-Ellis. Yn ferch i’r 8fed Arglwydd Howard de Walden, magwyd Priscilla ym moethusrwydd Belgrave Square, Llundain a Chastell y Waun, Wrecsam. Fel y soniwyd yn ein blog ddiwethaf, yr hyn sy’n ei gwneud yn eithriadol yw iddi wirfoddoli fel nyrs yn ystod Rhyfel Cartref Sbaen a’r Ail Ryfel Byd. Ar ben hynny, tra cyhoeddwyd ei dyddiaduron Rhyfel Cartref Sbaen ar ôl ei marwolaeth ym 1995 (‘The Chances of Death: Diary of the Spanish Civil War’), ni chyhoeddwyd ei dyddiaduron yr Ail Ryfel Byd, felly mae’r prosiect trawsgrifio yma yn bwysig iawn.
Dyddiadur of Priscilla Scott-Ellis, “we are at war!” [Archifau & Casgliadau Arbennig Prifysgol Caerdydd]
Mae ein gwirfoddolwyr hefyd yn gweithio trwy ddau gasgliad ffotograffig, i dagio a disgrifio’r delweddau. Mae Casgliad Cymunedol Dociau Caerdydd yn cynnwys portreadau o unigolion a grwpiau gan gynnwys menywod a phlant, o gymuned dociau Caerdydd, a dynnwyd rhwng 1900-1920. Roedd yr ardal hon yn cael ei hadnabod yn gyffredin fel “Tiger Bay” a daeth yn un o gymunedau amlddiwylliannol cyntaf y DU gyda phobl o dros 50 o wledydd, gan gynnwys Somalia, Yemen a Gwlad Groeg. Ymgartrefasant nhw yma erbyn dechrau’r Rhyfel Byd Cyntaf, gan weithio yn y dociau a diwydiannau cysylltiedig.
Mae Archif Clwb Rygbi ac Athletau Casnewydd yn cofnodi hanes y clwb ac yn cynnwys delweddau o grwpiau a thimau, aelodau’r pwyllgor, diwrnodau chwaraeon, a delweddau o’r 1900au cynnar o bobl yn sglefrio ar lynnoedd wedi’u rhewi, a phlymio i Gamlas y 14 Loc!
Sglefrio ar yr iâ tua dechrau’r 1900au, Archif Rygbi ac Athletau Casnewydd [Archifau Gwent]
Mae cymuned #CrowdCymru yn tyfu ac mae gennym bellach 90 o wirfoddolwyr. Ym mis Mehefin fe wnaethom ddathlu Wythnos Gwirfoddolwyr gyda chyfres o ddigwyddiadau gymdeithasu ar-lein. Cyflwynais ar y prosiect yng Nghyfarfod Cyffredinol Blynyddol Cymdeithas Hynafiaethol Sir Fynwy a gynhaliwyd yn Eglwys Sant Steffan a St. Tathan yng Nghaerwent, lleoliad hardd iawn.
Cynhaliwyd gweithdai gwych yng Nghaerdydd a threfnwyd gan Wythnos Gweithredu Dementia. Treuliais y diwrnod gyda chynrychiolwyr o Gymdeithas Alzheimers Cymru, Tŷ Hapus, Gwasanaethau Ambiwlans Cymru, Dewis Cymru ac Age Cymru, yn dysgu am y gwaith y maent yn ei wneud. Roeddwn hefyd yn gallu rhyngweithio â rhai grwpiau o gartrefi gofal trwy ddangos ffotograffau iddynt a gofyn cwestiynau. Siaradais ag un ddynes oedrannus iawn; roedd gyda hi golwg gwael ac roedd rhaid i mi ddisgrifio un o ffotograffau Cymuned Dociau Caerdydd iddi. Disgleiriodd ei hwyneb yn syth, a dechreuodd siarad am sut roedd hi’n cofio’r mewnfudwyr a gyrhaeddodd Tiger Bay, a sut y cawsant eu hystyried yn wahanol yn y ffordd yr oeddent yn gwisgo a siarad. Roedd hi’n cofio am elyniaeth ac amheuaeth, ond bod ei mam wedi mynd allan o’i ffordd i fod yn gyfeillgar ac yn garedig iddyn nhw, gan ddweud wrthi am wneud yr un peth ym maes chwarae’r ysgol. Roedd hynny’n uchafbwynt y dydd mewn gwirionedd.
Arddangosfa wybodaeth yn Niwrnod Gwybodaeth Dementia, Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru ym mis Mai
Mynychais Ddiwrnod Treftadaeth Insole Court ym mis Gorffennaf. Roedd llawer o chwilfrydedd yn yr holl ffotograffau ar fy mwrdd, a chofrestrodd ambell wirfoddolwr newydd hefyd. Cerddais o gwmpas y plasty a’r gerddi hyfryd a dysgais hanes hynod o ddiddorol y teulu Insole.
Recordiais fy podledaid cyntaf! Mae’r Gymdeithas Archifau a Chofnodion wedi recordio llawer o gyfweliadau diddorol gan bobl sy’n gweithio gydag archifau ar gyfer eu cyfres Out the Box. Fel rhan o Wythnos Gwirfoddolwyr, fe wnaethon nhw recordio sawl pennod am wirfoddoli, ac roedd Crowd Cymru yn un ohonynt. Gallwch wrando ar y bennod yma.
Ac yn olaf, ydych chi’n cofio fi’n sôn wrthych chi am Liz Davis yn fy blog ddiwethaf? Mae Liz yn un o’n gwirfoddolwyr a gafodd ei hysbrydoli gymaint gan gasgliadau Edward Thomas a Priscilla Scott-Ellis nes iddi eu cynnwys yn ei gwaith ar gyfer MA mewn Celf Gain yng Ngholeg Celf Henffordd [HCA]. Mae gwirfoddoli i Crowd Cymru wedi bod yn rhan o’i harchwiliad o’r archif a’r cof, a’r ffordd y mae bywydau’r gorffennol yn cael eu cadw a’u cofnodi. Gwahoddodd Liz fi i ymuno â hi i gyflwyno ei gwaith yn gyfarfod lleol Sefydliad y Merched [Grŵp Llandenny a’r Cylch]. Ar ôl i mi egluro am y prosiect i’r grŵp, cyflwynodd Liz ei phrosiect celf fel un a daeth yn fyw drwy weithio ar brosiect Crowd Cymru, a trwy edrych yn ôl ar ei harchif deuluol bersonol. Gan gyfuno’r profiad gwirfoddoli hwn a cheisio adrodd straeon ei theulu ei hun trwy greu archif personol, penderfynodd greu cyfres o gylchgronau ‘zines’. Roedd zines yn ffordd o hunan-gyhoeddi a ddefnyddiwyd drwy’r ganrif ddiwethaf gan gefnogwyr ac anarchwyr, ffeministiaid, ac eraill i gyfathrebu diddordebau tebyg.
Liz Davis a finnau’n mynychu cyfarfod Sefydliad Merched Llandenny a’r Cylch 9 Mehefin 2023
Daeth ei gwaith celf, ei diddordeb mewn archifau, a chyfranogiad gyda Crowd Cymru at ei gilydd i greu ei zine cyntaf, wedi’i ysbrydoli gan ddeunydd o fywyd Edward Thomas [a’i wraig, Helen] a Priscilla Scott-Ellis. Thema’r noson oedd ‘O Archif i Zine’ ac roedd yn ymdrin â’r hyn yr oedd Liz wedi’i ddysgu o wirfoddoli; yn benodol am awduron y gwaith a gynhwysir yn y casgliadau yr oedd hi wedi’u trawsgrifio, ac arferion yr archifyddion sy’n dewis, cadw a diogelu’r gwrthrychau ffisegol hyn. Gwahoddodd y grŵp i ystyried y broses benderfynu ynghylch pa ddeunydd sy’n gwneud archif delfrydol, a buom yn archwilio creu zine fel dull amgen o rhannu ein hatgofion, ein casgliadau personol ein hunain, ein ffotograffau ac ephemera teuluol.
Zines a grëwyd gan Liz Davis [delwedd gyda chaniatâd Liz Davies]
Roedd Liz wedi creu tri zine hardd maint A4 ac mae un ohonyn nhw’n adrodd hanes ei neiniau a theidiau mamol a thadol. Er i ni edrych trwy dudalennau’r, fe ddywedodd hi eu straeon wrthym ni. Wedyn, roedd gweithdy lle rhoddwyd taflen bapur i bob person gydag wyth cwestiwn i’w hateb ynghylch un o’n neiniau. Ar ôl i ni ateb y cwestiwn cyntaf, cafodd y dudalen yna ei phlygu fel bod yr ateb I’r cwestiwn hwnnw wedi’i guddio, ac fe wnaethon ni basio’r ddalen i’r person ar ein chwith. Yna fe wnaethom ateb yr ail gwestiwn [o’r ddalen o bapur a roddwyd i ni gan y person hwnnw ar y dde] plygu’r dudalen fel bod yr ateb hwnnw wedi’i guddio a’i basio ymlaen, a pharhaodd hyn nes bod yr holl gwestiynau wedi’u hateb. Ar ôl ei gwblhau, roedd 27 dalen yr un yn cynnwys wyth ateb o sawl ffynhonnell. Eglurodd Liz mai nod yr ymarfer hwn oedd creu deunydd archifol newydd ar gyfer ei zine nesaf a fydd yn seiliedig ar y syniad o “nain gyffredinol”. Cafodd gwaith Liz ei arddangos hefyd fel rhan o Arddangosfa Futures Unknown [i ddathlu’r MA mewn Celfyddyd Gain HCA] yn Oriel Canwood ym mis Gorffennaf 2023.
Mae’n anodd rhoi mewn geiriau pa mor gyffrous, balch ac emosiynol roeddwn i’n teimlo ar y noson. Roedd Liz a minnau wedi bod yn trafod ei gwaith am wythnosau dros ebost, ond dim ond drwy wrando arni yn siarad a’i gwylio hi’n rhyngweithio â’r grŵp y llwyddais i werthfawrogi cwmpas a dyfnder ei phrosiect yn llawn. Fe’m hysbrydolodd i feddwl am fy archif deuluol fy hun, a rhai prosiectau creadigol y gallwn eu gweithredu yn y dyfodol.
Yn dilyn ailagor Archifau Sir Gaerfyrddin y llynedd, rhoddwyd map Degwm godidog a dosraniad ysgrifenedig cysylltiedig (gwobr) ar gyfer plwyf Talyllychau i’r gwasanaeth archifau. Yn dyddio o 1839, mae’r dogfennau hyn yn ffynonellau gwybodaeth hynod werthfawr am blwyf Talyllychau yn y 19eg ganrif.
Yn anffodus, roedd y dogfennau mewn cyflwr gwael iawn pan gawsant eu hildio i staff ac roedd angen eu trwsio ar frys. Diolch i grant hael o £3,450 gan Lywodraeth Cymru, llwyddodd staff yr archifau nid yn unig i anfon y dogfennau i ffwrdd ar gyfer triniaeth gadwraeth broffesiynol, ond hefyd greu profiad dysgu pleserus i blant Ysgol Gynradd Talyllychau.
Dros gyfnod o 5 sesiwn ddwyieithog, wnaeth 29 o blant Ysgol Talyllychau gymryd rhan mewn profiad creadigol cyffrous yn yr archifau ac yn yr ysgol. Cafodd y sesiynau hyn eu datblygu a’u harwain gan yr artist lleol, Seren Stacey a staff Archifau Sir Gaerfyrddin. Nod y fenter oedd hybu gwell dealltwriaeth o Gynefin y plant, a rôl a pherthnasedd Llyfrgell ac Archifau Sir Gaerfyrddin.
Arweiniodd y profiad difyr hwn at greu 2 waith celf bendigedig a ddadorchuddiwyd yn ystafell chwilio’r archif gan y Cyng. Gareth John, Aelod Cabinet dros Adfywio, Hamdden, Diwylliant a Thwristiaeth. Yn ystod y dadorchuddio canmolodd y Cyng. John waith y plant a phwysleisiodd bwysigrwydd addysgu Cynefin ac ychwanegodd: “Mae’r prosiect gwych hwn nid yn unig wedi galluogi disgyblion Ysgol Gynradd Talyllychau i ddatblygu dealltwriaeth a gwerthfawrogiad dyfnach o’u hardal leol ond hefyd wedi eu galluogi i ddysgu mwy am y berthynas ehangach rhwng cymuned a diwylliant yn Sir Gaerfyrddin. Mae’r gweithiau celf yn cael eu harddangos yn barhaol yn Archifau Sir Gaerfyrddin.
