Yn nghasgliadau Archifau Gwent mae cytundeb priodas rhwng Nathaniel Wells a Harriet Este, sy’n rhoi manylion enwau’r 146 o ddynion, menywod a phlant mewn caethiwed ar un o’i blanhigfeydd.
Ganwyd Nathaniel Wells ym 1779 ar blanhigfa ar Ynys St Christopher (St Kitts). Fe’i ganed yn gaethwas, ond aeth ymlaen i fod yn Siryf ac yn Ddirprwy Raglaw Sir Fynwy, yn Ynad Heddwch, yn is-gapten yng Nghalfaria Yeoman Caerloyw a Mynwy, ac yn warden eglwys Sant Arvans.
Ei dad oedd William Wells, perchennog planhigfa a chaethwas o Gaerdydd, a’i fam Juggy – Joardine Wells yn ddiweddarach – yn gaethwas tŷ. Yn 1783, cafodd Nathaniel ei ‘ryddhau’ gan ei dad ac fe’i hanfonwyd i Loegr i gael ei addysg. Pan fu farw William Wells ym 1794, gadawodd fwyafrif helaeth ei ystâd i Nathaniel a rhyddhawyd Juggy.
Etifeddodd Nathaniel Wells ystâd gwerth £200,000 – gan gynnwys sawl planhigfa a chaethwas. Yn fuan wedi hynny, prynodd Nathaniel ystâd Piercefield House ac yn ddiweddarach priododd Harriet Este, merch caplan i’r Brenin Siôr II, ym 1801.
Cyfrannodd Nathaniel Wells lawer i gymdeithas Cymru, ond beth am y dynion, menywod, plant a babanod a oedd yn eiddo iddo ac y mae eu henwau yn ymddangos yn ei gofnodion fel rhan o drafodiad eiddo yn unig? Roedd gan ei dad, William Wells, blant gyda sawl un o’i gaethweision benywaidd felly mae’n debyg bod Nathaniel yn perthyn i rai o’r caethweision yr oedd yn berchen arnynt.
Mae cytundeb priodas Nathaniel Wells a Harriet Este yn cyfeirio at blanhigfa Vanbells yn St Kitts ac yn rhestru enwau 146 o gaethweision. Yn anffodus ychydig a wyddom am fywydau a phrofiadau’r oedolion mewn caethiwed, megis George Crabhole, Landaff, Tom Pigeon, Little Kitty, Nannet, Doll, a’r plant a elwir yn Candice, Sappho and Quamina. Efallai bod rhai ohonyn nhw wedi byw fel unedau teulu fel yr awgrymwyd wrth yr enwau Tom a Bess Theroude, a Tom a Mary Bishop.
Er y diddymwyd y fasnach caethweision yn yr Ymerodraeth Brydeinig ym 1807, ni waharddwyd caethwasiaeth ei hun tan 1833. Daeth hyn i rym ym 1834, ond bu’n rhaid i gyn-gaethweision ddod yn brentisiaid neu fawr ddim mwy na gweithwyr sydd wedi’u mewnoli nes i’r ddeddf hon gael ei diddymu ym 1838.
Yn 1850, gwerthodd Nathaniel Wells Ystâd Piercefield ac ym 1852, bu farw yng Nghaerfaddon, yn 72 oed.
