Yn ystod y ddeunawfed ganrif, roedd y symudiad i ddiddymu’r Fasnach Gaethweision a chaethwasiaeth yn y cytrefi Prydeinig yn gryfaf mewn canolfannau trefol. Roedd trefi a dinasoedd mawr yn aml yn gartref i gymdeithasau diwylliannol ac athronyddol, lle gallai’r deallusion y trefi drafod materion mawr y dydd. Gwasanaethwyd canolfannau trefol yn dda hefyd gan bapurau newydd; y cyfrwng pwysicaf ar gyfer cyfleu’r ddadl seneddol am gaethwasiaeth i’r cyhoedd yn gyffredinol. Yn ystod y cyfnod hwn ychydig o drefi oedd gan Gymru, ac ni ymddangosodd y papur wythnosol cyntaf, sef y ‘Cambrian’, tan 1804.
I gymhlethu materion, roedd gwrthwynebiad hefyd yng Nghymru i’r mudiad diddymu. Er enghraifft, ym 1788 deisebodd Thomas Williams, meistr copr ym Mhenclawdd ger Abertawe, Dŷ’r Arglwyddi i fynegi ei siom ynghylch deddf newydd a ddyluniwyd i reoleiddio’r Fasnach Gaethweision. Roedd ef a’i bartneriaid wedi buddsoddi dros £70,000 mewn peiriannau i wneud nwyddau yn benodol ar gyfer y `Fasnach Affricanaidd’. Fe honnodd y byddai’r gyfraith arfaethedig newydd yn “difetha masnach Prydain i Affrica yn llwyr”: cysylltiad busnes pwysig a oedd yn darparu cyflogaeth i lawer o bobl leol [1]. Ar ben hynny, roedd gan lawer o deuluoedd blaenllaw Cymru ddiddordebau mewn planhigfeydd siwgr yn India’r Gorllewin [2]. Nid yw’n syndod bod y mudiad diddymol yn araf i ddatblygu yng Nghymru.
Newidiodd y sefyllfa yn ystod y 1820au. Yn 1822, sefydlwyd cymdeithas gwrth-gaethwasiaeth yn Abertawe a Castell-nedd[3]. Erbyn canol y 1820au roedd cymdeithasau tebyg hefyd wedi’u sefydlu yn nhrefi cyfagos Aberdaugleddau, Aberhonddu a Chaerfyrddin[4]. Yr allwedd i dwf y mudiad diddymu yn ne Cymru oedd taith genedlaethol Thomas Clarkson o amgylch Prydain rhwng 1823 a 1824. Ymwelodd Clarkson ag Abertawe ym mis Gorffennaf 1824[5].
Y ffigwr blaenllaw yng nghymdeithas gwrth-gaethwasiaeth Abertawe a Castell-nedd oedd Joseph Tregelles Price, Crynwr lleol â diddordeb yng Ngwaith Haearn Abaty Nedd. Gan weithio ochr yn ochr ag unigolion blaenllaw eraill gan gynnwys Syr John Morris, Lewis Weston Dillwyn a Portreeves Abertawe a Castell-nedd, trefnodd Tregelles Price nifer o gyfarfodydd cyhoeddus[6]. Ef hefyd oedd y grym y tu ôl i gyfres o ddeisebau a anfonodd pobl Abertawe a Castell-nedd i Dŷ’r Senedd rhwng 1823 a 1833.
Chwaraeodd menywod ran bwysig hefyd yn y mudiad diddymu yn Abertawe a Castell-nedd. Ffurfiwyd Cymdeithas gwrth-Gaethwasiaeth Merched yn Abertawe ym 1830[7]. Ychydig a wyddys am aelodaeth y grŵp hwn, ond mae’n debyg ei fod yn cynnwys Jessie Donaldson (ne Heineken), athrawes ifanc ysgol yn Abertawe yn y 1830au gynnar. Yn dilyn hynny, treuliodd Donaldson amser yn America lle bu’n gweithredu tŷ diogel ar gyfer caethweision ffo ar lannau Afon Ohio[8].
Erbyn y 1830au roedd y mudiad diddymu wedi dod yn cause célèbre yn Abertawe a Castell-nedd. Dyma oedd cefndir y digwyddiadau a ddatblygodd ym 1833. Ym mis Ionawr 1833 cyrhaeddodd llong Americanaidd, Saint Peter, borthladd Abertawe. Ar y llong yma roedd caethwas du 20 oed o’r enw Willis. Wrth glywed bod caethwasiaeth wedi’i wahardd ar bridd Prydain, galwodd Willis am anfon ynad i’w long. Ychydig yn ddiweddarach cadarnhaodd Portreeve Abertawe nad oedd sail i gaethwasiaeth ar bridd Prydain, a oedd yn caniatáu i Willis gerdded i’r lan yn ddyn rhydd[9].
Yn ystod y 1830au roedd Abertawe a Castell-nedd ar flaen y gad yn yr ymgyrch i ddiddymu caethwasiaeth yn y cytrefi Prydeinig. Roedd Abertawe wedi dod yn bell ers y 1780au pan ddeisebodd y meistr copr, Thomas Williams, Dŷ’r Arglwyddi i amddiffyn y Fasnach Gaethweision.
Dr David Morris,
Gwasanaeth Archifau Gorllewin Morgannwg
[1] Deiseb gan Thomas Williams Esquire a’i bartneriaid, 7fed Gorffennaf 1788, HL / PO / JO / 10/7/788, Archifau Seneddol
[2] Cronfa ddata Legacies of British Slave-ownership https://www.ucl.ac.uk/lbs/search/ (gwelwyd 04/08/2020)
[3]Richard C. Allen, ‘”An Indefatigable Philanthropist”’: Joseph Tregelles Price (1784-1854) of Neath, Wales’ Quaker Studies’, Cyf. 23/2 (2018) t. 235
[4]Cambrian 10 Ebrill 1824, 28 Ionawr 1826, 25 Chwefror 1826
[5]Richard C. Allen, `‘”An Indefatigable Philanthropist”’: t. 236
[6]Richard C. Allen, `‘”An Indefatigable Philanthropist”’ t. 236; Chris Evans, Slave Wales, tt 84-85, Cambrian 21 Ionawr 1826, 9 Ebrill 1831
[7]Cambrian 13 Tachwedd 1830
[8]Cambrian 13 Medi 1889
[9]Cambrian 2il Feb 1833
