Mae prosiect Ymddiriedolaeth Wellcome ‘Archifdy Gwent ar gofnodion ysbytai’, newydd orffen gyda digwyddiad diddorol ar yr 11eg o Ebrill o’r enw’ Gofal Iechyd Cyhoeddus yn Sir Fynwy: Safbwynt Hanesyddol’. Daeth y digwyddiad hwn ag academyddion, aelodau o’r cyhoedd ac archifwyr sydd â diddordeb yn hanes iechyd y cyhoedd ynghyd. Mae’n ymddengys fod hanes meddygol a chymdeithasol yn bynciau poblogaidd, wrth i ymwybyddiaeth cynyddu o’r frwydr a gymerodd i gyrraedd safonau cyffredinol gofal iechyd a glanweithdra yr ydym yn eu cymryd yn ganiataol erbyn hyn. Roedd Archifau Gwent yn ffodus i dderbyn cyllid gan yr Ymddiriedolaeth Wellcome i gatalogio ein cofnodion iechyd sylweddol, a hyn ym mlwyddyn pen-blwydd y GIG yn 70.
Ar ôl derbyn swydd fel Archifydd Prosiect yng Ngwent mis Tachwedd diwethaf, rwyf wedi mwynhau mynd i’r afael â hanes iechyd, wrth gatalogio casgliadau a fydd yn cael eu defnyddio mewn ymchwil academaidd. Rwyf hefyd yn hyrwyddo’r casgliadau yma i’r cyhoedd trwy’r blog: http://www.apennyinthepound.wordpress.com.
Roedd yn wych dod â’r ddau bwnc yma ynghyd yn ein digwyddiad ym mis Ebrill, lle glywsom gan siaradwr academaidd ar hanes ehangach darpariaeth iechyd yn Sir Fynwy. Roedd y gynulleidfa wedyn yn ymateb trwy adrodd ar sut y mae’r straeon hyn yn ymwneud â’u hanesion teuluol a lleol personol.
Ar ôl cyflwyniad gan Tony Hopkins, Archifydd y Sir, clywsom gan dri siaradwr a oedd i gyd yn canolbwyntio ar agweddau gwahanol hanes iechyd.
Siaradodd yr Athro Keir Waddington o Brifysgol Caerdydd â ni am ymdrechion i wella glanweithdra cyhoeddus mewn ardaloedd gwledig yn Sir Fynwy yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg a dechrau’r ugeinfed ganrif. Yn ei gyflwyniad ‘’Kindly See to the Matter’: Cymunedau lleol, glanweithdra a moderniaeth yng nghefn gwlad Sir Fynwy, 1850-1914 ‘, clywsom sut roedd ardaloedd gwledig De Cymru yn aml yn cael eu gweld fel lleoedd anwybodus lle’r oedd y boblogaeth yn byw mewn cyflwr iechyd israddol a budr, tra mewn gwirionedd roedd ymdrechion i wella safonau, er o dan amgylchiadau anodd iawn.
Nesaf, roedd Dr Steve Thompson o Brifysgol Aberystwyth yn cyflwyno ar Gymdeithasau Cymorth Meddygol De Cymru. Mae hwn yn bwnc arbennig o berthnasol gan ein bod yn cadw cofnodion nifer o gymdeithasau cymorth meddygol yma yn Archifau Gwent. Eglurodd Steve bwysigrwydd unigryw’r cymdeithasau hyn o’u cymharu â chymdeithasau cyfeillgar eraill, sef darpariaeth gofal iechyd cyffredinol ar gyfer poblogaeth ardal gyfan, gan fynd y tu hwnt i ddarpariaethau’r GIG mewn rhai achosion.
Siaradodd Dr Peter Dickson o Brifysgol Abertawe â ni am Feddygon Teulu Asiaidd yn Ne Cymru o dan y GIG newydd, gan ofyn ‘A oedd croeso yn y bryniau?’ Esboniodd Peter sut roedd gweithio gyda Meddygon De Asiaidd ac Indiaidd wedi arwain at ei ymchwil i brofiadau Meddygon Teulu Asiaidd yn y blynyddoedd ar ôl y rhyfel yn Ne Cymru. Mae ei brosiect yn cynnwys ymchwil – trwy gyfweliadau â meddygon sydd wedi ymddeol a’u teuluoedd – i brofiadau arwahanrwydd cymdeithasol a phroffesiynol, a chroeso cymunedol yn y cymoedd yng Nghymru.
Roedd y digwyddiad hefyd yn gyfle i roi cyhoeddusrwydd i ganlyniadau ein prosiect a’r casgliadau sydd newydd eu catalogio. Yn ystod yr egwyl, roedd ymwelwyr yn gallu gweld arddangosfa yr oeddwn wedi churadu gyda chopïau o gofnodion iechyd o bob rhan o gasgliadau’r archifau. Trefnwyd yr arddangosfa o amgylch themâu gwahanol, gan gynnwys cymdeithasau cymorth meddygol, digwyddiadau codi arian ac adloniant, mamolaeth a gofal plant, a sut mae rôl ysbytai wedi newid mewn saith deg mlynedd o’r GIG.
Roedd gweithio ar yr arddangosfa yn gyfle gwych i addysgu’r gynulleidfa am y gwaith sy’n cael ei wneud mewn archif, sut y defnyddiwyd yr arian gan Ymddiriedolaeth Wellcome, a dangos yr amrywiaeth eang o ddogfennau a ffotograffau hanes iechyd sydd ar gael. Un o’m hoff eitemau o’r arddangosfa yw ffotograff o gystadleuaeth ddawnsio Fox-Trot a gynhaliwyd gan Ysbyty Brenhinol Gwent yn y 1920au (Cyf. Archifdy Gwent: D3345 / 14). Rwyf hefyd yn hoff iawn o’r ‘llyfryn i famau newydd’ a roddwyd i gleifion yn Ysbyty Mamolaeth Lydia Beynon ym 1962 (Cyf. Archifdy Gwent: D6305). Mae’r llyfryn yn cynnwys y fasiynnau diweddaraf mewn gwisg mamolaeth! Roedd hefyd yn ddiddorol gallu adrodd hanes hirach ysbyty sy’n adlewyrchu hanes y GIG gan ddefnyddio cofnodion o bob rhan o’r casgliadau, fel Llanfrechfa Grange yng Nghwmbrân.
Cafwyd cyfnewidiad bywiog gyda’r gynulleidfa ar ôl pob sgwrs. Roedd ymholiadau ar gysylltiadau â hanes lleol a gweithrediad cymdeithasau cymorth meddygol, ymholiadau gan yr archifwyr, a hyd yn oed rhwng yr academyddion! Roedd yn wych hwyluso cyfle i archifwyr ac academyddion i drafod sut y gall cydweithio arwain at fanteision cwmpas ymchwil a sicrhau adnoddau ariannu.
Dim ond ychydig o ddyddiau fydd nes i’r prosiect gau’n swyddogol gan ein bod bellach wedi cwblhau’r gwaith catalogio yr oeddem yn bwriadu ei wneud. Rydym yn ddiolchgar i’r Ymddiriedolaeth Wellcome am y cyfle i wella mynediad at gofnodion ysbyty ac iechyd. Ni fyddwn yn cael unrhyw ffocws heb y cyllid penodol hwn. Bydd y catalogau newydd yn cael eu llwytho i’n gwefan yn fuan.
Fodd bynnag, bydd gwaith ar gasgliadau meddygol yn Archifau Gwent yn parhau gyda blaendaliadau newydd yn digwydd yn rheolaidd, a’r ‘Canllaw Cofnodion Ysbyty’ llawn i’w gynhyrchu yn y dyfodol. Ar hyn o bryd, rydym yn edrych ymlaen at groesawu ymchwilwyr newydd i astudio’r casgliadau iechyd y mae fy nghydweithwyr, Clare Jeremy, Sally Hopkins a minnau, wedi bod yn gweithio i’w gwneud yn hygyrch dros y flwyddyn ddiwethaf!
Dr Lucy Smith
Archifydd Prosiect
Archifau Gwent
